ارگ تاريخی گورتان رو به ويرانی می رود

از: دکتر شاهين سپنتا

روستای گورتان ( قورتان ) مرکز دهستان « گاوخونی » از توابع « ورزنه » مرکز بخش « بن رود » شهرستان اصفهان در استان اصفهان است. روستای گورتان در 110 کیلومتری شرق اصفهان و 45 کیلومتری شمال غربی تالاب گاوخونی و در مسیر جاده اصفهان – ورزنه قرار دارد. گذر زاینده رود به سوی تالاب گاوخونی در این منطقه ، باعث شکل گیری دو روستا در کرانه های این رود زاینده شده است که روستای  گورتان در کرانه شمالی و روستای « بلان » در کرانه جنوبی نام گرفته اند. برخی از پژوهشگران به گواهی نام ها و نشانه هایی که از دیرباز در بین مردم این سامان شناخته شده اند بر این باورند که پیشینه این روستا به دوران بهرام پنجم ( 421 تا 438 میلادی / : بهرام گور پانزدهمین پادشاه ساسانی ، فرزند یزدگرد یکم ) و بسا پیشتر از آن می رسد ، چنان که  در جانب شمال غربی روستا و در نزدیک برج کبوتر خانه ، قلعه ای وجود داشته که در گویش محلی « بارام شا » ( : بهرام شاه ) نام داشته است و بعد ها با ساختن ارگ اصلی ، قلعه بهرام شاه به قلعه کِنی ( : قلعه کهنه ) مشهور شد که بعد ها جای خود را به زمین های کشاورزی داد.

در شرق روستا و در حاشیه زمین های کشاورزی تکه های سفال مربویط به دوران هخامنشی یافت شده است که نشان می دهد این محل در دوره های مختلف تاریخی محل استقرار و زندگی مردمان بوده است.هنوز نیز بسیاری از واژه های پهلوی را در گویش محلی مردم گورتان می توان یافت.

روستای گورتان اکنون 1324 نفر جمعیت دارد. تا سال 1335 خورشیدی همه مردماین روستا در داخل ارگ بزرگ گورتان سکونت داشتند اما به تدریج ساخت و ساز در ضلع شمالی و شمال شرقی ارگ آغاز شد و رفته رفته خانه های قدیمی ارگ به انبار علوفه و محل نگهداری دام تبدیل شد و همین کاربری نادرست موجب آسیب شدید به بافت فرسوده ارگ شد.

دیرینگی ارگ گورتان به دوران دیلمیان ( 320 تا 448 هجری قمری ) باز می گردد. ارگ گورتان به وسعت 5 هکتار از خشت و گل ساخته شده است. باروی شمالی آن 250 متر و باروی شرقی آن 180 متر طول دارد. پیش تر ، چهارده برج داشته که یکی از برج ها به همراه بخشی از دیوار اصلی ارگ بر اثر طغیان آب و انحراف مسیر زاینده رود تخریب شده است. قطر دیواره این ارگ کهنسال از پایین بین 3 تا 4 متر متغییر است. ارتفاع حصار ها از زمین تا کنگره 9متر و ارتفاع برج ها از زمین تا کنگره 12 متر می باشد. این ارگ دارای دو دروازه شمالی و جنوبی است.

افزون بر خانه های فراوان که هنوز هفت واحد از آن ها مسکونی است ، بنا های کهن داخل ارگ به شرح زیر می باشد :

-     1ـ قلعه ها : یکی از قلعه ها « قلعه نواب » نام دارد. فدمت این قلعه بیش از ارگ است و در ضلع جنوب غربی ارگ واقع شده است. این قلعه محل زندگى نواب خلفاى بنى اميه در منطقه رودشت بوده است. « باغچه گل » نام قلعه ای دیگر است که بيشتر ارباب نشين بوده است.

2-     2ـ مساجد : چهار مسجد قدیمی در این ارگ وجود دارد که به ترتیب عبارتند از « مسجد بالا »  با دو محراب مربوط به سده های نخست دوران اسلامی ، « مسجد گاره » یا « مسجد شبستان » ، « مسجد ابراهیم » از دوران شاه سلیمان صفوی ، « مسجد علامرضا » در ضلع شمالی ارگ.

3-    3ـ  بازار : پیش تر در مرکز ارگ بازاری با دو بخش وجود داشت.  بخش اول شامل بازارچه نجار ها و کاروان سرا بود و در بخش دوم  پیشوران دیگر به کسب می پرداختند.    

 آ   4 ـ آسياب : پیشتر در داخل ارگ چهار آسیاب بود که نیروی محرک آن چهارپایان بودند. اما رفته رفته آسیاب های آبی کنار رودخانه جای آن ها را گرفتند. در غرب کبوترخانه آسیاب آبی وجود داشت که تا اواخر دهه 40 سالم بود و گندم مردم را به آرد تبدیل می کرد.اما رفته رفته موتورهای دیزلی جایگزین نیروی آب شد و امروز تنها بقایای آن آسیاب موجود است

      5ـ باغ ها : پیشتر در بخش های مختلف ارگ باغ های زیبایی وجود داشت که امروز تنها نام و بخشی از دیواره های آن باغ ها به جای مانده است

      ارگ گورتان از سه دهه پیش به این سو ، روی به ویرانی رفت. شور زندگی از کوچه پس کوچه های آن رخت بربست. بخشی از ارگ به علت عدم رسیدگی و در نظر نگرفتن تمهیدات لازم در برابر طغیان آب و چرخش مسیر رودخانه ویران شد. توسط افراد غیر مسئول و بدون کسب مجوز بخشی از بافت تاریخی ارگ ویران شد و در میانه آن بنای نامتجانس حسینیه ساخته شد. این دست اندازی ها به بافت تاریخی ارگ تا آن جا ادامه یافت که برای برگزارى مراسم « زار » بخش هايى از بازار قديمى ، خانه ها و كوچه ها ویران شدند تا راه برای عبور عزادارن فراخ شود

      شوربختانه از آن جا که مجوزهای لازم برای ساخت مکان های مناسب نگهداری دام و طیور روستاییان از سوی نهادهای دولتی صادر نشده است ، روستاییان ترجیح می دهند دام های خود را در خانه های متروکه داخل ارگ نگهداری کنند و همین کار باعث وارد آمدن آسیب های جدی به بافت تاریخی ارگ شده است

     اگر ارگ گورتان طی این سال ها در فهرست آثار ملی ثبت می شد ، اگر برای بازسازی و آزاد سازی بافت تاریخی ارگ اقدامات فوری و کافی صورت می گرفت ، اگر مسئولان دولتی و نهاد هایی که وظیفه حفاظت از میراث فرهنگی کشور را برعهده دارند به ارزش های تاریخی ، معماری ، هنری ، فرهنگی و گردشگری ارگ گورتان بیشتر توجه نشان می دادند ، ارگ تاریخی گورتان که در محور گردشگرى شرق اصفهان يا به عبارتى « محور تاریخی - گردشگرى زاينده رود » قرار دارد می توانست به عنوان یکی از نمونه های خوب « روستاهای هدف گردشگری » شناخته شود.

      اما با این وضعیت تاسف بار معلوم نیست که ارگ تاریخی گورتان تا چند سال دیگر سرپا بماند. شاید در زمستان امسال یا یکی دیگر از سال های پیش رو با بارش نخستین برف زمستانی بقایای دیوارهای پیر این ارگ کهنسال تاب نیاورند و فروبریزند. چنان که در سال های پیش نیز شاهد فروریختن بخش هایی از ارگ بودیم.

خوشبختانه چند سالی است که گروهی از جوانان روستای گورتان با برپایی « انجمن دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری زنده رود » برای پاسداشت ارزش های تاریخی و فرهنگی گورتان به گرد آوری و ثبت دست نوشته ها ، اسناد ، كتب خطى و چاپى قديمى ، بازی ها ، زبانزد ها و واژگان ویژه گویش مردم این سامان پرداخته اند و تلاش پیگیری را برای پاسداشت و ثبت ارگ گورتان آغاز کرده اند.