|
|
مکان آتشکده آذربرز
به
پيشنهاد بخش جشن های ملی بنياد ميراث پاسارگاد:سرو به مراسم يلدا باز خواهد گشت
سرو ِ مهر یا درختِ یلدا
از: دکتر شاهين سپنتا،
مسئول بخش جشن های بنياد ميراث پاسارگاد
درخت سرو در فرهنگ ایران جایگاه ویژه ای دارد و از هزاران سال پیش تاکنون مورد علاقه ایرانیان بوده است. گرامیداشت درخت سرو در فرهنگ ایران با گسترش آیین مهر در ایران کهن در پیوند است. در هزاره های دور ، نیکان هوشمند ما که در طبیعت و با طبیعت زندگی می کردند، پس از مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب ، فعالیت های روزانه خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آن ها تنظیم کردند و از آن ها بهره های فراوان بردند. از این روی "زندگی بخشی" این پدیده های طبیعی را ستودند و از میان این پدیده های طبیعی، خورشید که با پرتوهایش (مهر ) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می بخشید ، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس نیکانمان با ژرف نگری در بزرگترین منشاء نور مادی ( خورشید ) و با شناخت اثرات زندگی بخش پرتو های آن ( مهر ) به شناخت درونی بزرگترین منشاء نور مینوی ( خداوند ) دست یافتند و فروزهای پاک و جاودانش همچون مهر و محبت مینوی را ستودند و کوشیدند تا برترین صفاتی را که برای او متصور بودند همچون مهرورزی و پیمان داری و میانه روی و دادگستری را در نهاد خود نیز پرورش دهند و آن آیین را « آیین مهر» نامیدند.
آیین مهر در ایران و بسیاری از کشورهای جهان هزاران سال پایدار ماند و پیروان فراوان یافت چنان که در سده اول پیش از ميلاد ، این آیین توسط رومی ها در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای کوچک و پیرامون دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت.
به نظر می رسد که آیین مهر را می توان « مادر همه آیین ها » دانست و هنوز نیز بسیاری از نماد ها و سنت های این آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنت های پیروان آیین های دیگر در میان ایرانیان و دیگر ملت های جهان زنده مانده است که یکی از آن ها « جشن یلدا » است.
جشن یلدا، جشن زایش مهر است. چون نیاکان ما می دانستند که از آغاز دی ماه، روزها به تدريج بلندتر و شب ها كوتاه تر می شود و خورشيد هر روز بيش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در آخرین شب پاییز ( درازترين شب سال ) و پیش از آغاز نخستین روز زمستان، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زايش مهر » جشن می گرفتند که جشن « یلدا » و یا جشن « شب چله» نامیده شد. ( از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه که 40 روز است " چله بزرگ" نامیده می شود و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه نیز " چله کوچک " نامیده می شود چون در این 40 روز دوم یا چهله کوچک از شدت سرما نسبت به چهله بزرگ کاسته شده است.)
درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید
در باور پیروان آیین مهر، سرو درختی است که ویژه خورشید و زایش مهر است؛ درختی که همیشه سبز و با طراوت است و در برابر سردی و تاریکی پایداری می کند. از این روی سرو نماد مهر تابان و زندگی بخش و نشانه نامیرایی و آزادگی و پایداری در برابر نیروهای مرگ آور بود. از این روی در شب زایش مهر ، « سروِ مهر » را می آراستند و هدایایی در پایش می نهادند و با خود پیمان می بستند که برای سال دیگر نیز سرو همیشه سبز دیگری بنشانند. براین پایه، درخت سرو از دیرباز تاکنون عضوی ثابت و جدانشدنی از باغ های بهشت گونه ایرانی است که یادگار آن باغ های بهشتی هنوز بر روی سنگ نگاره های شهر پارسه و آثار برجای مانده از نیایشگاه های مهری و نقش های ابریشمی قالی های باغی ایرانی و بسیاری دیگر از آثار هنری دوره های مختلف تاریخی از گبه و گلیم و ترمه گرفته تا مینیاتور و کاشیکاری در بناهای مختلف برجای مانده است.
درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید، بازتابی از باغ های هخامنشی
درخت سرو در قالی کرمان با نقشه درختی
قالی کاشان با طرح بته جقه ( نمادی از سرو خمیده )
بر بنیان باورهای مهری، نیاکانمان نام هایی چون « سرو ناز » را بر فرزندان خود می نهادند و در هنگام زایش فرزندانشان به جای قربانی کردن، به نام نوزاد درخت سروی می کاشتند تا سرو آزاد و فرزندشان باهم بزرگ شوند و زندگی سبز و سرنوشتی روشن داشته باشند.
نزد مهربانان، درخت سرو با صفاتی چون آزاد، راستین، بلند، سرفراز، سرکش ، تازه، جوان، جوانه، نوخاسته، سایه دست،سایه گستر، سهی، پابرجای،. پادرگل، پایدار، چمن زاد، بستانی و بوستان آرای شناخته شد و به کنایه از معشوق با صفاتی چون موزون،. سیمین، سیم اندام، گل اندام،. بهاراندام، لاله رنگ، سمن بار، سهی بالا، صنوبرخرام، طوبی خرام، خوش خرام ، پریشان خرام، قیامت خرام، بی پرواخرام، قیامت قیام، خرامنده، خرامان، چمان، ،سبک جولان، هوادار، خوش رفتار، روان، دلجوی ، قباپوش ، سبزپوش، یکتاپوش و ... به ادبیات مردمان این سرزمین راه یافت:
سرو چمان من چرا ميل چمن نمی‌كند / همدم گل نمی‌شود ياد سمن نمی كند
( حافظ)
سرو بالای كمان ابرو اگر تير زند / عاشق آن است كه بر ديده نهد پيكان را
(سعدی)
آن مير غوغا را بگو، وان شور و سودا را بگو / وان سرو خضرا را بگو مستان سلامت می كنند.
( مولوی)
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم / ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد
(سعدی)
سرو شو از بند خود آزاد باش / شمع شو از خوردن خود شاد باش
( نظامی)
یکی بخرام در بستان که تا سرو روان بینی / دلت بگرفت در خانه برون آ تا جهان بینی .
( خاقانی)
چنان که یاد شد ، در آثار برجای مانده از دوران گسترش آیین مهر در ایران و اروپا، بسیاری از نمادهای مهری را که نزد مهربانان بسیار گرامی بود می توان یافت و سرو یکی از آن نمادهاست. اما "سرو مهر" را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه هایی دیگر نیز می آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود. چنان که برفراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره‌ای زرین یا سرخ برمی افراشتند و شاخه های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می آراستند ( این ماه و خورشید در سنگ نگاره های برجای مانده از نیایشگاه های مهری، نماد هایی از سُل یا خدای خورشید و لونا یا خدای ماه هستند که با میترا یا مهر هم پیمان شدند. ) همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه ای نمادین پارچه‌ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه‌های سرو می‌آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می گذاشتند.
طرحی از سرو در کنار آتشدان
بردر نیایشگاه مهری در شهرکهن "دورا اروپوس"
( روستای صلاحیه امروزی در مرز جنوب شرقی سوریه با عراق)
پس از گسترش آیین مسیح در اروپا، پیروان این آیین نیز به بسیاری از سنت های مهری همچنان پایبند ماندند؛ چنان که می دانیم امروز سنت کهن برافراشتن و آراستن سرو به صورت آذین بندی درخت کاج هنوز متداول است. پس بر این پایه می توان در نظر گرفت که با بهره گیری از نمادهای ویژه آیین مهر، آراستن و آذین بندی درخت سرو نیز انجام شود و خانواده های ایرانی نیز این رسم کهن مهری را به عنوان بخشی از مراسم جشن یلدا درخانه های خود زنده کنند و پاس بدارند.
از نمادهایی که می توان برای آذین بندی سرو مهر یا درخت یلدا استفاده نمود، می شود به این نمادها اشاره کرد: خورشید، شیر( نام و نشان مرحله چهارم ورود به آیین مهر، و نماد آتش / خورشید ) و یا شیر و خورشید ، هلال ماه و ستاره ای میان آن ( نشان پارسی یا مرحله پنجم در آیین مهر ) ، کلاغ ( پیک مهر و نام و نشان مرحله ششم ورود به آیین مهر )، تندیس زن ( نماد ناهید مادر مهر )، حلقه ( نماد مهر و نشان پیوند با مهر و مرحله هفتم ) ، صدف ( زایشگاه مهر )، دلفین ( پروراننده مهر )، گل نیلوفر آبی ( نگهدارنده مهر )، مروارید ( به نشانه مهر )، خروس سپید ( نماد مهر / سروش )، سگ ( یاور مهر )، نوارهای سرخ و زرد و آبی ( رنگ های شاخص به نشانه مهر، در تن پوش مهریان).
درخت سرو از هزاران سال پیش در ایران کاشت می شده و یکی از نمونه های کهنسال این درخت، سرو کاشمر بوده است که بنا به قول مشهور به دست زرتشت کاشته شده بود . اکنون نیز نمونه های کهنسال دیگری از درخت سرو در برخی از نقاط ایران همچنان استوار است که مهم تر از همه سرو کهنسال چند هزارساله در شهر ابركوه یزد است که کهنسال ترین سرو جهان به شمار می رود.
سرو ابرکوه یزد ، کهنسال ترین درخت سرو جهان
به هر روی، خوشبختانه درخت سرو در ایران و همه کشورهای جهان در دسترس ایرانیان است و حتا در کشورهای سردسیر با اندک تلاشی می توان آن را در گلخانه کاشت و نگهداری نمود و در جشن یلدا استفاده کرد. تیره سرو در دنیا دارای 13 تا 15 جنس و نزدیک به 140 گونه است.مهم ترین جنس این تیره یکی سرو کوهی(Juniperus) است که 60 تا 70 گونه آن در نقاط معتدل نیم کره شمالی و مشرق آسیا می روید. در ایران 7 گونه از سرو های کوهی در ارتفاعات شمال و شمال شرقی می رویند. از دیگر جنس های این تیره که در ایران می روید جنس زربین ( Cupressus ) است که 13 تا 15 گونه در دنیا دارد و از غرب آمریکای شمالی تا گواتمالا و آسیا تا شرق اروپا انتشار دارد. این جنس در ایران یک گونه با دو واریته دارد که مخصوص جنگل های شمالی یعنی جنگل های حوالی رودبار و منجیل در دره سفید رود و مرزن آباد در دره چالوس و جنگل های حوالی گرگان و همچنین در شمال شرقی خاش است.
یکی دیگر از جنس های این درخت همیشه سبز ، سرو خمره ای (Thuya ) است که 5 تا 6 گونه در آمریکای شمالی و مشرق آسیا دارد. در ایران یک گونه از این سرو به عنوان زینت بخش باغ های ایرانی به کار می رود که به آن سرو کاشی یا سرو خمره ای Thuya orientalis)) گویند و خاستگاه این سرو در ایران در دره کتول در نزدیکی گرگان است. واریته ای از سرو که در ایران خواهان زیاد دارد، سرو نامدار باغ های ایران یا « سرو ناز » یا « سرو شیراز » است.
امروزه در سراسر ایران و در همه فصول سال می توان نهال های گلدانی گونه های مختلف سرو را با بهای مناسب از گلخانه ها تهیه نمود و لازم به یادآوری نیست که دوستداران فرهنگ ایران و آیین مهر که از پاسداران زمین و محیط زیست نیز هستند از آسیب رساندن به این درختان همیشه سبز و یادگاران کهن فرهنگ ایران زمین در چنین مراسمی پرهیز می کنند و می کوشند تا پس از پایان جشن شب یلدا، در صبح روز بعد ( خرم روز ) این درختان زیبا را به خانه اصلی خود در طبیعت بازگردانند و در باغ و باغچه و بوستان ها به خاک بنشانند.
----------------------------
برخی منابع برای مطالعه بیشتر:
1- تاریخ آیین راز آمیز میترایی،هاشم رضی، تهران، بهجت، 1381.
2- دین مهر در جهان باستان،مرتضی ثاقب فر، تهران، توس، 1385.
3- مهره مهر، پوران فرخ زاد،نگاه، تهران، 1386.
4- پژوهشی در فرش ایران، تورج ژوله،تهران، یساولی، 1381.
کميته بين المللی نجات پاسارگاد
اوراق گنجفه
