يخچال گنبدی ميبد

International Committee to Save

the Archeological Sites of Pasargad

30 فروردين 1387 (2547 سال پاسارگارد) 18 آوريل 2008************************* کميته نجات پاسارگاد هيچ گونه وابستگی مذهبی و سياسي ندارد

يخچال گنبدی ميبد

سازه ای سازگار با زيست بوم

از: دکتر شاهين سپنتا

در روزهای گرم تابستان ، در بخش هایی از ایران که دارای زیست بوم خشک و بیابانی هستند ، اگر دسترسی به آب خنک و پاکیزه برای باشندگان آن سامان آسان نباشد، زندگی به دشواری خواهد گذشت.

در گذشته نیاکان نیک اندیش ما برای چیره شدن بر این شرایط ، راهکارهای ابتکاری و هوشمندانه ای را همچون حفر کاریز ، حفر چاه های عمیق ، ایجاد نهرهای آب ، ساختن برکه و آبگیر و آب انبارهای بادگیر دار، ساختن حوض و آب نما در خانه ها و احداث یخچال های بزرگ خشتی به کار می بستند و به این ترتیب با مدیریت درست منابع آب ، نه تنها تابستان های گرم و سوزان مناطق خشک و نیمه خشک را با دشواری های کمتر پشت سر می گذاشتند بلکه برای دیگر فصول سال و مواقع کم آبی و خشکسالی های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس داشتند.

نکته بسیار مهم در طراحی و به کارگیری این سازه های آبی ، همخوانی و هماهنگی آن ها با زیست بوم منطقه است که ضمن بهره برداری بهینه از منابع طبیعی ، کمترین آسیب ها را به محیط زیست وارد آورده و به اصطلاح امروزی در شمار سازه های « سبز » محسوب می شدند.

یکی از این سازه های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می رود ، یخچال گنبدی میبد در استان یزد است .

این شاهکار « معماری زیست بومی » ایران ، یکی از نمونه های خوبِ بازمانده از یخچال های خشتی گنبدی به شمار می رود که ویژگی هایی همچون بهره برداری از سرمای هوا در زمستان ، حفظ سرمای یخ در محیط عایق « پاچال » برای استفاده در فصول گرم سال ، ذخیره آب های جاری و قنات در فصول پرباران به صورت یخ ، بهره برداری از مصالح ساختمانی در دسترس و برگرفته از محیط طبیعی، در آن به خوبی رعایت شده است . این یخچال در کنار « نارین قلعه » ، « آب انبار کُلار » و « چاپارخانه » ، یک مجموعه معماری تاریخی ارزشمند را تشکیل می دهد .

بر پایه دیدگاه کارشناسان ، دیرینگی یخچال میبد به بیش از دوران قاجار باز می گردد ؛ هر چند که تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست و احتمال می رود که در محل بنایی قدیمی تر ساخته یا بازسازی شده باشد.

یخچال میبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده ، از خشت و گل ساخته شده است. دیوار سایه انداز به ارتفاع 8 متر و قطر 2 متر و طول 42 متر در جنوب و طول 20 متر در شرق و غرب برای کم کردن گرمای ناشی از تابش آفتاب به یخ بند ، آبروها برای هدایت آب به یخ بند ، گنبد خشتی ( از نوع دورچین ) با ارتفاع 15 متر از سطح زمین ، یخ بند ها ، « چال یخ » یا « یخ انبار » یا « پاچال » به ژرفای 6 متر و قطر 13 متر و یک سکو به عرض یک و نیم متر برای رفت و آمد در گرداگرد چال یخ ، یک راه پله باریک در بدنه چال یخ برای بالا آوردن تکه های یخ ، درگاهی برای واریز یخ به پاچال و در گاه دیگری برای تحویل یخ به مردم در تابستان، از ویژگی های ساختاری این سازه به شمار می رود.

برای تهیه یخ در این یخچال ها ، در شب‌های سرد چله زمستان ، توسط آبرو ها آب نهر یا قنات را به حوض یخ بند پهناور و کم ژرفایی که در کنار یخچال قرار داشت ، هدایت می کردند و در شب های بعدی این کار را تکرار می کردند و سرانجام پس از چند شب ، یخی ضخیم ، متراکم و چند لایه در یخ بند ها تشکیل می شد . سپس یخ ایجاد شده را شکسته و به درون پاچال می ریختند . این کار در طول زمستان انجام می شد و هربار قطعات بزرگ یخ را که در « چال یخ » انبار شده بودند، روی هم خرد کرده و در میان تکه های یخ ، آب می پاشیدند تا به هم بچسبند و دیرتر ذوب شوند. در پایین پاچال نیز یک راه آب باریک بود که آب ناچیز حاصل از ذوب احتمالی یخ ها را به چاه سرازیر می کرد. دریچه ها و روزنه هایی نیز در گنبد یخچال ایجاد کرده بودند تا تهویه هوای داخل گنبد بهتر صورت گیرد و از ذوب یخ ها در فصول گرم جلوگیری شود.

سرانجام « یخچال دار » در روز های گرم سال ، یخ ها را در محل درگاه جنوبی ، به مردم تحویل می داد. در یخچال میبد و موارد مشابه ، در حقیقت کار « یخ سازی » ، « یخ داری » و « تحویل یخ » در یک محل صورت می گرفته است.

شوربختانه ، هم اکنون یخچال های گنبدی ایران نفس های آخر را می کشند و بیشتر آن ها روی به ویرانی دارند. چنان که بنا به مشاهدات و گزارش دکتر وحید قبادیان در کتاب ارزشمند " بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران "* : «... از این نوع یخچال ها هنوز دو عدد در کرمان ، دو عدد در کاشان ، یکی در زواره ، یکی در نایین ، یکی در ابرقو ، یک عدد در بم ، یک عدد در میبد ، دو عدد در سیرجان ، دوازده عدد در سبزوار ، یک عدد در شاهرود ، یک عدد در دامغان ، بقایای دو عدد در قوچان و تعدادی در حاشیه شمالی دشت کویر باقی مانده است. اما همین تعداد معدود از یخچال های باقی مانده هم در حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل یخچال ها اکثرا پر از زباله و گاهی لاشه سگ و گربه می باشد و بوی تعفن داخل این یخچال ها به قدری است که هر سیاح کنجکاو و یا محققی را فراری می دهد ... و جای بسی تاسف است که آخرین یخچال شهر یزد ، از مراکز مهم معماری سنتی ما ، چند سال قبل توسط مالک به لحاظ مسائل اقتصادی تخریب شد. »

تغییر کاربری های ناهماهنگ با معماری سنتی یخچال ها که به ظاهر برای نگهداری و بقای این سازه های زیبا صورت می گیرد ، گاه لطمات جبران ناپذیری به ساختار و اصالت آن ها وارد می سازد. چنان که از 28 یخچال سبزوار امروز تنها 12 واحد باقی مانده که یکی از آن ها مدتی انبار مهمات ارتش و دیگری محل نگهداری گوسفندان بود و یکی دیگر نیز توسط مالک خصوصی به شیوه بسیار نامطلوبی به چایخانه تبدیل شده است .

از سوی دیگر، برنامه مشخص و معینی نیز برای بازسازی و حفظ یخچال های سنتی ایران در دستور کار سازمان میراث فرهنگی کشور قرار ندارد و طی این سال ها تنها یخچال مویدی کرمان و یخچال میبد بازسازی و نگهداری شده اند و بقیه در اثر فرسایش ناشی از باد و باران در حال فروریختن هستند.

-------

* خوشبختانه فصل دوازدهم کتاب " بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران " اثر دکتر وحید قبادیان ( انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ چهارم 1385 ) بر روی اینترنت قابل دسترسی است و علاقه مندان می توانند در نشانی ghoolabad.com به تصاویر و پلان هایی از یخچال های گنبدی و زیر زمینی ایران دست یابند.