آبخيزداري؛ تداوم دستكاري در نظام طبيعت

از: اسدالله افلاکی

امروز در اغلب مناطق كشور تحت عنوان طرح‌‌هاي آبخيزداري در حال اجراست در واقع شكل ديگري از مديريت سازه‌اي است، به عبارت ديگر تلاش مي‌كنند مسائل آبخيزداري را با مسائلي چون احداث ديواره و سد كه به وجود آورنده مشكلات آبخيز بوده‌اند برطرف سازند.

 آيا چنين راهكارهايي موافق بيانيه جهاني آبخيز است، آيا احداث چنين سازه‌هايي  سبب بازگرداندن حوزه آبخيز به وضعيت نخستين مي‌شود. آنچه در پي مي‌آيد گزارشي از اجراي چند طرح آبخيزداري در استان آذربايجان‌غربي است؛ استاني كه دومين استان آبي كشور محسوب مي‌شود. اما مناطقي از همين استان با كمبود آب مواجه است. از همين رو، مسئولان منابع طبيعي استان تلاش مي‌كنند با اجراي طرح‌‌‌هاي آبخيزداري مانع از مهاجرت روستاييان به شهرها شوند؛ آب مورد نياز كشاورزان را تأمين كنند و با جلوگيري از ورود رسوب به مخزن سدها، عمر مفيد اين سازه‌‌هاي گران‌قيمت را افزايش داده، مانع فرسايش خاك شوند و سرانجام اينكه زمينه حفظ پوشش گياهي مناطق بالادست سدها را فراهم سازند.

محمدرضا شجاعي، معاون آبخيزداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري، مي‌گويد: سال گذشته 500 طرح آبخيزداري در كشور اجرا شده كه طي آن 700 هزار هكتار از حوزه‌هاي آبخيز تحت پوشش قرار گرفته است. اجراي اين طرح‌ها از يك سو، امكان ذخيره 150 ميليون مترمكعب آب و مهار 20 ميليون مترمكعب رسوب پشت سدها را فراهم كرده، از سوي ديگر 250 هزار فرصت شغلي ايجاد كرده است. براي مثال، برخي روستاهاي آذربايجان‌غربي كه به دليل افت آب چاه‌ها و بي‌رونق شدن كشاورزي از سكنه خالي شده بود پس از اجراي عمليات آبخيزداري، سطح آب چاه‌ها و قنات‌هاي آن بالا آمد و مهاجرت معكوس از شهرها به اين روستاها آغاز شد.

شجاعي يكي از عوامل عمده فرسايش خاك را شخم در جهت اراضي شيبدار عنوان مي‌كند و مي‌افزايد: به منظور مقابله با فرسايش خاك، ضوابط اجرايي واگذاري زمين‌هاي شيبدار براي كاشت درختان مثمر و غيرمثمر به تصويب رسيده كه طي سال جاري اين طرح در 86 هزار هكتار اراضي شيبدار در سراسر كشور به اجرا در مي‌آيد.

به گفته شجاعي، سال گذشته كميسيون زيربنايي دولت لايحه‌اي مبني بر برداشت يك ميليارد دلار از حساب ذخيره ارزي و اختصاص آن به طرح‌هاي آبخيزداري به هيأت وزيران تقديم كرده كه در صورت تصويب آن، در 700 نقطه طرح‌هاي آبخيزداري به اجرا در مي‌آيد؛ طرح‌هايي كه در تعديل خشكسالي كشور نقش اثرگذاري خواهد داشت.

معاون آبخيزداري سازمان جنگل‌‌ها و مراتع كشور با تأكيد بر اهميت آبخيزداري در كشور مي‌گويد: تا پيش از سال 1370، كليه امور آبخيزداري به يك مديركل و 2 نفر نيروي انساني محدود بود؛ اما پس از آن شتاب گرفت و اينك براي 111 سد كه در برنامه چهارم احداث شده يا در دست احداث است طرح‌‌‌‌هاي آبخيزداري تهيه شده كه اين نشان از توجه مديريت كلان به مقوله آبخيزداري دارد. امسال هم 100 ميليارد تومان از محل اعتبار ملي به منابع طبيعي اختصاص يافته و پيش‌بيني مي‌شود 60 ميليارد تومان ديگر از محل اعتبارات استاني به منابع طبيعي تخصيص يابد كه بخش عمده‌ اين اعتبارات به اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در حوزه‌هاي آبخيز سدهاي كارون، كرخه و سفيدرود كه وضعيت بحراني دارند، اختصاص داده مي‌شود.

تلاش براي حفظ آب و خاك

جعفرصادق اميري، مديركل منابع طبيعي استان آذربايجان‌غربي، درباره ضرورت اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در استان مي‌گويد: يكي از خطراتي كه سدهاي موجود استان را تهديد مي‌كند ورود بيش از حد رسوب به مخازن سد و انباشت آن است. اين در حالي است كه 19 سد در استان وجود دارد كه خسارات ناشي از انباشت رسوبات آن به‌طور سالانه بالغ بر 225 ميليارد ريال برآورد مي‌شود. اين ميزان خسارت با بهره‌برداري از سدهاي در دست احداث به 400 ميليارد ريال در سال خواهد رسيد. سد مهاباد يكي از اين سدهاست كه 40 ميليون مترمكعب حجم مرده براي آن در نظر گرفته شده و ميزان رسوبات ته‌نشين در آن 5/47 ميليون مترمكعب تخمين زده شده است. وضعيت سدهاي ديگر هم بهتر از اين نيست.

وي مي‌افزايد: آنچه تحت عنوان عمليات آبخيزداري در استان به اجرا درآمده و مي‌آيد در واقع تلاشي است براي حفظ امنيت آبي و غذايي ساكنان پايين‌دست سدها. براي نمونه، سد ماكو كه با ظرفيت 150 ميليون مترمكعب آب در سال 75 به بهره‌برداري رسيد از جمله سدهاي استراتژيك استان است كه آب كشاورزي دشت زنگنه و پايين‌دست دشت ماكو را تأمين مي‌كند. در طراحي اين سد 15 ميليون مترمكعب حجم مرده در نظر گرفته شده است. مساحت حوزه اين سد 104 هزار هكتار است اما بر اثر بهره‌برداري بي‌رويه ساكنان حوزه اين آبخيز و بر اثر توليد 27 تن رسوب در هر هكتار حوزه آن، مخزن سد در حال پر شدن بوده و به همين دليل يكي از بحراني‌‌ترين سدهاي كشور محسوب مي‌شود.

به گفته اميري، براي جلوگيري از ورود رسوب به مخزن سد، طرح‌‌هاي متعدد آبخيزداري در بالادست آن به اجرا درآمده از جمله سد بارون با ارتفاع 20/13 متر با ظرفيت 400 هزار مترمكعب جمع‌آوري رسوب با صرف 530 ميليون تومان اعتبار در بالادست احداث شد.اين سازه در واقع باعث افزايش عمر مفيد سد ماكو مي‌شود. از ديگر طرح‌هاي آبخيزداري در اين حوزه، ساخت 100 سازه در ارتفاعات در آبراهه‌هاي فرعي منتهي به آبراهه اصلي با ارتفاع حداكثر 5 متر است.

به اعتقاد مديركل منابع طبيعي آذربايجان‌غربي، سازه بارون علاوه بر افزايش عمر سد ماكو سبب نفوذ آب به سفره‌هاي زيرزميني مي‌شود كه در پايين‌دست از طريق چاه قابل استحصال است، از سوي ديگر، تضميني است براي جلوگيري از سيل. در يك كلام عمليات آبخيزداري در بالادست سد ماكو سبب حفظ بيش از 100 ميليارد تومان سرمايه ملي شده است.

اميري در پاسخ به اين پرسش كه چرا از شيوه بيولوژيكي در اجراي طرح آبخيزداري استفاده نشده است مي‌گويد؛ اجراي شيوه بيولوژيكي در اين حوزه زمان‌بر و با دشواري‌هاي خاصي همراه است از جمله نمي‌توان دامداراني كه 50 سال از مراتع بالادست استفاده مي‌‌كردند را از  ورود به اين حوزه منع كرد.

مشكل عمده ديگر، تپه‌‌‌هاي مارني در اين حوزه است كه عملاً استفاده از شيوه‌‌هاي بيولوژيكي را منتفي مي‌كند چرا كه اين تپه‌ها از بافتي تشكيل شده‌اند كه ذوب مي‌شوند در نتيجه امكان استقرار گياه و نهال در آن غيرممكن است. اما با انباشته شدن رسوب در پشت سازه بارون زمينه غرس نهال فراهم مي‌شود كه فرصتي براي تثبيت خاك در بالادست و پوشش گياهي آن است.

وي از ديگر پيامدهاي مطلوب اجراي طرح‌هاي آبخيزداري سال گذشته استان‌ را به دست آمدن 9/7 ميليون مترمكعب آب و كنترل 868 هزار مترمكعب رسوب عنوان مي‌كند و مي‌افزايد 90 درصد عمليات آبخيزداري سال گذشته موفقيت‌آميز بوده است.