|
|
يبانيه ها | آرشيو پاسارگاد | آرشيو خبرها | مقالات | آرشيو هنر و ادبيات | آرشيو تاريخ زدايي | ديداري ـ شنيداري | | تماس | جستجو پيوند به صفحه اصلی
28 اسفند 1386 (2546 سال پاسارگارد) 18 مارچ 2008************************* کميته نجات پاسارگاد هيچ گونه وابستگی مذهبی و سياسي ندارد
شهر باستاني برج كه قدمت آن به دوره فراهخامنشي می رسد به زودی غرق می شود
و اطلاعات با ارزشی از گذشته بشريت نابود خواهد شد
يكي از شهرهاي ساساني كه وسعتي قريب به 370 هكتار دارد به يك‌باره از صفحه روزگار محو خواهد شد
از: حسن ظهوری
چه تصوري از شهرهاي دوران تاريخي داريد؟ مثلا شهرهاي دوران ساساني چه شكلي داشتند؟ خانه‌ها و گذرها به كجا ختم مي‌شدند و كسب و كار مردم شهر در چه نقطه‌اي متمركز بوده است؟ البته امروز به همت مطالعات باستان‌شناسي اطلاعات قابل توجهي از زندگي مردم آن دوران و شيوه شهرسازي‌شان در اختيار داريم. شهر گور، جندي‌شاپور، بي‌شاپور، فيروزآباد، استخر و ... از جمله شهرهاي مهم دوره ساسانيان است كه امروز از مهمترين محوطه‌هاي باستاني كشور محسوب مي‌شوند و شهرتي جهاني دارند.
اين شهرها بخشي از دانش ما را نسبت به ساختارهاي شهرهاي حكومتي ساسانيان غني مي‌كنند و ما امروز مي‌دانيم كه شاهان ساساني چه شيوه و نگرشي در ساخت‌مند كردن شهرسازي سلطنتي و حكومتي داشته‌اند.
حالا تصور كنيد يكي از شهرهاي ساساني كه وسعتي قريب به 370 هكتار دارد به يك‌باره از صفحه روزگار محو شود! اشتباه نكنيد، خبري از زلزله يا به جريان افتادن عوامل جوي و طبيعي نيست.
در تصوراتتان حضور انسان را بگنجانيد تا به واقعيتي كه قرار است به زودي اتفاق بيافتد نزديك شويد.
تصور كنيد آرام آرام به خاطر مداخله انسان در منطقه‌اي كه زيست‌گاه نياكان ما بوده است، آب‌ها به جريان مي‌افتد و به آرامي شهري مملو از يادگاري‌هاي قريب به 2200 سال پيش را از صفحه روزگار محو مي‌كند و به مرور زمان به درياچه عظيمي بدل مي‌شود.
اين درست همان اتفاقي است كه به زودي رخ مي‌دهد.
شهر باستاني يرج كه قدمت آن به دوره فراهخامنشي، ساساني و اوايل اسلامي باز مي‌گردد پس از آبگيري سد سلمان فارسي در منطقه‌اي به نام سي‌مكون (سي‌مكان) غرق مي‌شود و شايد به جرات بتوان گفت كه يكي از مهمترين مناطق باستاني كشور به همراه روستايي به همين نام با ويژ‌گي‌هاي مردم شناسي و تاريخي زير اعماق آب‌هاي درياچه سد سلمان فارسي مي‌روند.
شهر قرباني يرج
شهر باستاني يرج با 370 هكتار وسعت يكي از شهرهاي ساساني بزرگ كشور است.
اين شهر باستاني تا پيش از ساخته شدن سد سلمان فارسي ناشناخته باقي مانده بود و پس از استعلام سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري از وزرات نيرو، بخش‌هايي از آن در سال 1384 توسط باستان‌شناسان شناسايي شد و در سال 1386 هياتي متشكل از باستان‌شناسان ايراني به سرپرستي "عليرضا جعفري زند" كاوش‌هاي باستان‌شناسي را پس بررسي و شناسايي كامل شهر آغاز كردند.
شهر باستاني يرج درست در پشت روستايي به همين نام واقع شده است و در نگاه نخست هر بيننده‌اي با محوطه‌اي وسيع مملو از سنگ‌هاي قلوه‌اي و بزرگ مواجه مي‌شود.
در ميان اين سنگ‌ها در وسعت پهناور شهر، مي‌توان لايه‌هاي باستاني را به صورت ديوارهاي سنگ‌چين در سطح محوطه مشاهده كرد.
اگر امتداد ديوارهايي كه هنوز نمايان هستند را بگيريد مي‌توانيد كوچه‌ها و گذرهاي شهر را هم ببينيد و اگر باستان‌شناس باشيد و اجازه حفاري داشته باشيد، آثار نهفته در زير خاك را هم بايد به بخش‌هاي رونماي شهر اضافه كرد.
"پَر گرازي"!
آثار تاريخي اين شهر ساساني از بالاي ارتفاعات كوهي به نام "پر گرازي" تا بخش شرقي محوطه كشيده شده است.
در گويش محلي اهالي روستاي يرج پرگرازي به معناي محل عبور گراز معنا مي‌دهد. پرگرازي نام برشي ميان كوه است كه روستاييان مي‌گويند، گرازها از طريق اين برش به روستا مي‌آمدند.
معماري به كار رفته در اين شهر بي‌شباهت به شهرهاي شناخته شده از دوره ساساني نيست حتي در بخش‌هايي از آن تداوم سنت معماري دوره هخامنشي در دوره ساساني به وضوح ديده مي‌شود.
آبآ
در بخشي از شهر و در امتداد طولي آن، قناتي متعلق به دوره اسلامي ديده مي‌شود كه به اعتقاد باستان‌شناسان در زماني ساخته شده كه شهر ديگر مسكوني نبوده زيرا به صورت نامنظم شهر را به دو قسمت درآورده است.
"عليرضا جعفري زند"، سرپرست كاوش‌هاي باستان‌شناسي در شهر ساساني يرج كه دو فصل پياپي را در اين محوطه باستاني سپري كرده است درباره معماري شهر بهCHN مي‌گويد: «معماري شهر يرج به اين صورت بوده كه تا ارتفاع معيني حدود 80 سانت تا يك متر از سنگ و ملات گل بوده و از آنجا به بعد به صورت معماري خشتي ادامه داشته است. اين سبك معماري در حال حاضر، در روستاي يرج نيز ديده مي‌شود.»
به گفته وي منظم بودن بقاياي مانده از شهر نشان مي‌دهد كه اين شهر روي يك اصل هندسي و معماري دقيق بنا شده است:« در جاي جاي اين شهر تمامي تپه‌ها و روي زمين رد ديوارها و فضاهاي معماري همچنان باقي مانده است.»
باستان‌شناسان در كاوش‌هاي خود متوجه اين موضوع شدندكه نظام طبقاتي دراين شهر وجود داشته است.
در بخش غربي اين شهر ساساني خانه‌هايي به مراتب بزرگتر از بخش شرقي آن ديده مي‌شود.
خانه‌هاي بخش شرقي با واحد‌هاي 100 و 80 متري ساخته شده‌اند و اين در حالي‌است كه در بخش غربي واحدها بيش از دو برابر اين ارقام ديده مي‌شود.
جعفري درباره ويژ‌گي‌هاي شهرهاي ساساني كه در ساخت شهر يرج نيز ديده مي‌شود به CHN مي‌گويد: «يكي از ويژ‌گي‌هاي شهرهاي ساساني استفاده از صخره‌ها براي ايجاد فضاهاي مسكوني است. ساساني‌ها از اين ساختار به خاطر غير قابل كشت بودن استفاده مي‌كردند و از سوي ديگر با ساخت شهر در مناطق صخره‌اي به اطراف شهر نيز اشراف كامل داشتند. اين موضوع در شهرهايي كه تا كنون شناسايي شده نيز ديده مي‌شود. در اين ميان زمين‌هاي قابل كشت را مورد بهره‌برداري و كشت زرع قرار مي‌دادند.»
به گفته وي ديوارهاي سطحي كه روي زمين ديده مي‌شود، داراي عمق آثار هستند و اين موضوع در گمانه باستان‌شناسي كه در كنار چند ديوار زده شد مشخص شده است.
نحوه چيدن سنگ‌ها در معماري اين شهر از دوره هخامنشي مرسوم بوده است به اين ترتيب كه از دو رديف سنگ درشت استفاده مي‌شد و وسط را با ملات پر مي‌كردند.
اين همان تداوم سنت معماري از دوره هخامنشي تا دوره اوايل دوره اسلامي است.
كاوش‌هاي باستان شناسي در شهر باستاني يرج
از جمله كاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام گرفته در شهر باستاني يرج، كاوش در بخش فراهخامنشي اين محوطه باستاني است.
اصطلاح فراهخامنشي به حكومت‌هاي محلي هم دوره اشكانيان اطلاق مي‌شود كه در استان فارس و پس از انقراض سلسله سلوكيان به وجود آمده است.
اين دوره با وجود آنكه يكي از دوره‌هاي مهم تاريخي استان فارس محسوب مي‌شود اما هنوز ناشناخته باقي مانده و كار جدي باستان‌شناسي در مورد آن صورت نگرفته است.
در شهر يرج تپه‌اي به وسعت 900 متر (30 در 30 متر مربع ) ديده مي‌شود كه به دوره فراهخامنشي مربوط مي‌شود.
معماري نهفته در اين تپه باستاني به صورت مربع بوده و بر خلاف دوره ساساني از خشت است.
جعفري دراين‌باره به CHN مي‌گويد: «در اين تپه دو نوع خشت ديده مي‌شود، ابتدا خشت دوره فراهخامنشي و سپس خشت‌هاي دوره اواخر ساساني و اوايل اسلامي نيز در كنار آن ديده مي‌شود.»
ارتفاع ديوارهاي به جاي مانده كه در كاوش‌هاي باستان‌شناسي شناسايي شده بين يك متر تا يك متر و 80 سانت است و از آنجا كه نمونه سفال‌هاي به‌دست‌آمده در گورهاي فراهخامنشي منطقه در اين‌جا نيز به‌دست‌آمده اين محوطه را به دوره فراهخامنشي نسبت مي‌دهند.
به اعتقاد جعفري بناي كشف شده را نمي‌توان به مردم عادي نسبت داد. اين بنا احتمالا يك بناي رسمي خاص بوده است.
در اين بنا اتاق‌هايي كه پيرامون حياط شكل گرفته‌اند به طور كامل قابل تشخيص است.
برخي درگاه‌هاي اين بنا در دوره بعدي كه احتمالا اواخر دوره ساساني و اوايل دوره اسلامي باشد بسته شده و دوباره از اين بنا استفاده شده است.
وي به ميراث خبر مي‌گويد: «اگر معماري آپادانا را در نظر بگيريد كه يك تالار با اطاق‌هايي در اطراف است، در اين‌جا نيز با چنين معماري مواجه هستيم اما موفق نشديم كه كل اين بنا را از زير خاك بيرون بياوريم.»
در كاوش‌هاي باستان‌شناسي اين تپه يك سكوي گچي به‌دست‌آمد كه اهالي منطقه در غياب باستان‌شاسان و با اين تصور كه گنجي در محل سكو وجود دارد آن را تخريب كردند.
خشت‌هاي اين بنا 40 در 40 است. در كنار اين تپه، تپه ديگري قرار دارد كه باستان‌شناسان آن را بي‌ارتباط با اين تپه نمي‌دانند.
شايد پيش از ديدن تپه فراهخامنشي، نخلستاني با بيش از 12 هزار نخل كه تمامي آن‌ها قطع شده و به آتش كشيده شده‌اند توجه هر بيننده‌اي را به خود جلب كند.
اين نخلستان توسط مسئولان سد خريداري شده است و مردم روستا براي دسترسي به پنير نخل‌ها آن‌ها را بريده‌اند و سپس به آتش كشيده‌اند.
در كنار اين نخلستان به آتش كشيده شده باستان‌شناسان ديواري به ضخامت 3 متر پيدا كردند كه با درگاه و درهاي بزرگ همچنان باقي مانده است.
گمان مي‌رود كه يكي از دروازه‌هاي اصلي شهر در اين قسمت بوده است.
از جمله محوطه‌هاي باستاني دوره ساساني كه توسط باستان‌شناسان مورد كاوش قرار گرفت محوطه صنعتي شهر است.
از آنجا كه دو كوره پخت سفال در كنار هم به همراه دو كوچه و ساختمان‌هاي راست گوشه كه مشخص مي‌كند در اين‌جا كارگاهي بوده است، عنوان بخش صنعتي روي محوطه گذاشته شد.
جعفري درباره محوطه صنعتي به CHN مي‌گويد: «كوره‌هاي پخت سفال مربوط به زمان ساسانيان است. در كاوش اين كوره‌ها ميله وسط كوره به طور كامل و سالم بيرون آمد كه در زمان غيبت ما و در فاصله بين فصل اول و دوم كاوش آن را تخريب كردند. آثار سوختگي در اين كوره‌ها ديده مي‌شود و اگر به شيب آن‌ها دقت كنيد متوجه مي‌شويد كه يك دوره ديگر نيز در اين‌جا به وجود آمده است.»
در كنار اين كوره‌ها فضاهاي معماري كه احتمالا انباري بوده‌اند كشف شد.
اين كوره‌ها به طرف شرق قرار گرفته‌اند و بر اين اساس بادي كه از سمت غرب مي‌آمده حرارت ناشي از اين كوره‌ها را به طرف شهر نمي‌برده و اين امر نشان مي‌دهد كه با دقت خاصي اين بخش به عنوان بخش صنعتي انتخاب شده است.
به گفته جعفري شواهد نشان مي‌دهد كه چندين كوره ديگر در اين بخش وجود دارد كه به علت كم بودن فرصت كاوش موفق به بيرون آوردن آن‌ها نشده‌اند.
در اين كاوش كلي سنگ برداشت شده است.
باستان‌شناسان با يك كار طاقت فرسا در تابستان مواجه بودند. جعفري به ميراث خبر مي‌گويد: «من از كارگرها خواسته بودم اين سنگ‌ها را در بخشي از محوطه پخش كنند چون اگر روي هم گذاشته مي‌شد امروز شاهد تپه بزرگي از سنگ بوديم.»
آتشكده يرج ميدان شهر تاريخي ساسانيان
از جمله اكتشافات مهم باستان‌شناسي در شهر يرج، كشف آتشكده‌اي متعلق به دوره ساساني است كه حيرت باستان‌شناسان را برانگيخت.
جعفري به CHN مي‌گويد: «اين آتشكده يك ويژگي منحصر به فرد دارد كه در هيچ‌يك از چهارطاقي‌هاي پيش از اين ديده نشده است. اين ويژگي ايوان دار بودن آن است. اين آتشكده ايوان دو ستونه به طرف خورشيد دارد.»
آتشكده در توده‌اي از سنگ پنهان شده بود. به همت باستان‌شناسان و كارگراني كه در اين پروژه علمي فعاليت مي‌كردند سنگ‌ها برداشته شد و كار حدود 2 ماه به طول انجاميد.
جعفري درباره تخريب اين آتشكده به CHN مي‌گويد: «علت تخريب به درستي مشخص نيست اما اگر دقت كنيد متوجه مي‌شويد كه جرزهاي آتشكده تعمدا تخريب شده است. يعني جرز را باريك كرده بودند تا بريزد. تمام بخش‌هاي آتشكده سنگفرش بوده است. ما در كاوش‌هايمان دو تكه سنگفرش پيدا كرديم كه امروز خرد شده و ما در عكس‌هايمان همچنان آن‌ها را داريم. براي سنگفرش از قالب سنگ‌هاي بزرگ و منظم استفاده شده بود. اگر جرزها را از بين نبرده بودند امروز بخش‌هاي قابل توجهي از اين آتشكده همچنان پابرجا بوده است.»
در ساخت اين آتشكده از سقف‌هاي هلالي شكل استفاده شده است. دور تا دور آتشكده راهروهاي طواف قرار گرفته است كه با استفاده از پله به كف اصلي آتشكده كه 30 سانت از راهروها پايين‌تر بوده متصل مي‌شده است.
در دوره اسلامي بخش‌هايي از اين آتشكده به خانه‌اي روستايي بدل شده است كه باستان‌شناسان در اين بخش دو كوزه بزرگ اسلامي كشف كردند.
به اعتقاد جعفري يك چنين آتشكده‌اي متعلق به جامعه روستايي نيست و به مردم يك شهر تعلق دارد.
وي به ميراث خبر مي‌گويد: «نكته جالب آن است كه اين محوطه تا دوران فعلي نيز به عنوان يك مكان مقدس مورد استفاده بوده است. در كنار اين آتشكده سنگ ياعلي قرار گرفته بود كه مردم در كنار آن با روشن كردن شمع نذر مي‌كردند. امروز سنگ ياعلي را دزديده‌اند و تنها يك گودال از آن باقي مانده است.»
گورستان شهر باستاني يرج
در نزديكي اين شهر ساساني و روي كوه "پر گرازي" گورستان فراهخامنشي و ساساني شهر يرج را يافتند.
اين گورستان قريب به 130 هكتار وسعت دارد و باستان‌شناسان با كاوش در اين گورستان 53 قبر را شناسايي كردند كه از برخي آن‌ها اشياء زينتي منحصر به فردي بدست آمد.
گورهاي كاوش شده به سبك خرفت‌خانه‌اي و سنگي بودند و اجساد در زير توده‌اي سنگي مدفون بودند.
بيشتر گورهاي كشف شده در اين گورستان توسط حفاران غيرمجاز مورد غارت قرار گرفته بودند.
شهر اسلامي يرج
با ادامه كاوش‌ها در اين شهر باستاني، مشخص شد كه وسعت اين شهر تا زير روستا و نخلستان آن ادامه دارد و بخش اسلامي شهر در بخش شرقي محوطه كه در حال حاضر امامزاده شاه فيضل‌الله نيز در همين بخش ديده مي‌شود قرار گرفته است.
پيش از اين تصور مي‌شد كه اين منطقه تك دوره‌اي است اما باستان‌شناسان موفق به كشف 3 دوره فراهخامنشي، ساساني و اوايل اسلامي در اين منطقه شدند.
دوره اسلامي در واقع حاشيه شهر ساساني را تشكيل مي‌دهد.
اكثر بناهاي اين بخش پراكنده هستند. امامزاده شاه فيضل‌الله در سمت جنوب غربي واقع شده كه آن نيز روي تپه تاريخي مملو از آثار ساساني و فراهخامنشي بنا شده است. اكثر اين محوطه به علت برنج‌كاري شخم زده شده است.
باستان‌شناسان موفق شدند در آخرين روزهاي كاوش يكي از قديمي‌ترين ميل‌هاي تدفين متعلق به اواخر قرن سوم هجري را در محوطه اسلامي شهر يرج كشف كنند.
جعفري درباره كشف اين ميل تدفين به CHN مي‌گويد: «اين اثر منحصر به فرد در باغي به وسعت 3700 متر واقع شده است. ما در اين باغ محوطه كارگاهي به وسعت 2000 متر داشتيم كه تپه‌اي به ارتفاع 3 متر و 30 سانت محل تدفين اين ميل اسلامي بود.»
باستان‌شناسان ارتفاع اين بنا را در حدود 9 تا 11 متر بر اساس آوار فروريخته كنار آن تخمين زده‌اند.
قطر اين ميل 6 متر است و كمي به يك برج مناره نيز شباهت دارد.
جعفري زند همچنين به ميراث خبر مي‌گويد: «در كنار اين ميل تدفين اطاق‌هاي مربوط به دوره ساساني كاوش شد كه سفال‌هاي سالم نيز از همين اطاق‌ها بيرون آورده شده است. در كنار اين اطاق‌ها راهرويي وجود داشته كه به علت تخريبي كاشت نخلستان از بين رفته است.»
از ديگر يافته‌هاي باستان‌شناسي در بخش اسلامي شهر كشف محرابي منحصر به فرد است.
جعفري دراين‌باره به CHN مي‌گويد: «بخش پاياني يك محراب سنگي كه به نظر مي‌رسد دو يا سه تكه بوده و احتمالا نيمه تمام است را كشف كرديم. نكته جالب آنكه در مركز اين محراب قوس به صورت طاق گهواره‌اي يا بيز دوره ساساني ديده مي‌شود. اين طاق محراب به دنبال سنت‌هاي دوره ساساني است و زماني ساخته شده كه هنوز طاق‌هاي مرسوم دوره اسلامي ساخته نشده‌اند. اين محراب را به قرون سوم منتسب مي‌دانيم و خط آن نيز براي ما اين موضوع را مشخص مي‌كند. اين محراب به مسجدي تعلق دارد كه امروز ديگر وجود ندارد.»
يرج در آستانه قرباني شدن
هيات باستان‌شناسي شهر ساساني يرج با اين اكتشافات به كار خود در اين محوطه باستاني پايان دادند. در حالي‌كه هزينه كاوش‌هاي نجات بخشي در اين شهر ساساني به عهده مسئولان سد سلمان فارسي و وزارت نيرو بوده است، اما هرگز اين هزينه‌ها به طور كامل پرداخت نشده و همين عدم پرداخت حتي باعث درگيري باستان‌شناسان با كارگران شد كه در نهايت دوربين هيات باستان‌شناسي نيز در اين درگيري شكست.
جعفري به CHN مي‌گويد: «هرگز پول اين كاوش‌ها در زمان مشخص خودش به دست ما نرسيد و از آن‌جايي كه وقتي پول واريز مي‌شود بايد كار را آغاز كرد، در گرماي طاقت فرساي تابستان اين منطقه مورد كاوش قرار گرفته است.»
پيش از اين و با آبگيري بخشي از مخزن سد، شهر ساساني ديگر كه در نزديكي سد واقع شده بود بدون كاوش غرق شد. اين سرنوشتي‌است كه شهر يرج نيز انتظار آن را مي‌كشد. پس از آبگيري اين شهر ساساني به طور كامل زير آب غرق مي‌شود و ديگر اثري از آن باقي نمي‌ماند. اين درحالي است كه تنها دو فصل كاوش را پشت سر گذاشته است و 370 هكتار وسعت دارد.
سد سلمان فارسي، سدي بتوني و بزرگ است كه از آن به عنوان يكي از بزرگترين سد‌هاي كشور ياد مي‌كنند و قرار است دشت لار را سيراب كند.
اكنون بايد منتظر ماند و شاهد غرق شدن شهر ساساني يرج با تمام آثار باستاني‌اش بود. اين سرنوشت در انتظار ديگر محوطه‌هاي باستاني كشور نيز هست.
