سوسن چلچراغ

 میراث طبیعی ایران زمین

 از: دکتر شاهين سپنتا

جشن خردادگان ، یکی از جشن های ماهیانه ایرانیان است که در خرداد روز ( ششمین روز از ماه سی روزه اوستایی ) از خرداد ماه ( سومین ماه سال ) برپا می شود. خردادگان ، جشن رسایی و کمال است و به یاد فروزه پاک و جاوید اهورایی « خرداد » یا « هوروتات » گرامی داشته می شود. در اوستا نگهبانی از آب در جهان استومند را خویشکاری بزرگ این امشاسپند بانو دانسته اند ، از این روی پیش تر ، خانواده های ایرانی در این جشن به برپایی آیین های شاد و سرور انگیز در جای جای طبیعت زیبای ایران و به ویژه در کنار سرچشمه ها و رودخانه ها می پرداختند و به پاس داده های اهورایی به نیایش می نشستند.

در فرهنگ ایران و بر بُنياد ِ داده های کتاب " بُندهش " و ديگر خاستگاه های باستانی ، گل زیبای سوسن ویژه خرداد و جشن خردادگان است. در این مورد در بندهش می خوانیم : « این را نیز گوید که هر گلی امشاسپندی را خویش است . چون یاسمن سفید بهمن را ... مرزنگوش اردیبهشت را خویش است ..... سوسن خرداد را ، چمپا امرداد را .... بنفشه تیر را .... » . در ادبیات فارسی نیز بارها از گل سوسن یاد شده است و به خاطر ویژگی های ساختاری و شکل ظاهری گلبرگ ها و پرچم هایش از آن با صفاتی چون خوش بویی ، زبانداری و زبان آوری در عین خاموشی ، آزادگی و پاکی نام برده اند :

هرچند که هستی ای نگار دل جوی

چون لاله همه رنگ و چو سوسن همه بوی (عبد الواسع جبلی)

*

به سان سوسن اگر ده زبان شود حافظ

چو غنچه پیش تواش مهر بر دهان باشد ( حافظ )

*

گرچه سوسن صد زبان آمد ، چو خاموشی گزید

خط آزادی نوشتش گنبد نیلوفری ( انوری )

در میان انواع سوسن ، معروف ترین آن ها نزد ایرانیان سوسن سفید Lilium candidum )  ) یا سوسن آزاد است که به نام سوسن ده زبان یا سوسن گل دراز نیز شناخته شده است . هر چند که به نظر می رسد که گاه به خاطر فراوانی و تشابه گل زنبق ( / زنبک یا چمبک ) با سوسن سپید ، زنبق سفید از تیره  Iridaceae  را نیز بجای سوسن آزاد یا سوسن سپید از تیره Liliaceae  گرفته و به کار برده اند و یا سوسن زرد را نیز سوسن رشتی یا زنبق رشتی نیز نامیده اند .

با این همه یکی از گونه های نادر گل سوسن که بومی برخی مناطق شمالی ایران زمین است ، سوسن چلچراغ نام گرفته است :

·         تیره: لی لیوم Lilium

·         نام علمی  Lilium ledebouri

·         نام بومی و ملی : سوسن چلچراغ

·          چرایی نام نهادن :  از آنجا که شکوفه‌های این گل با رنگ سفید به صورت واژگون باز می شوند نام سوسن چلچراغی به خود گرفته است.انتهای گلبرگ های آن پوشیده از دانه‌های برجسته و پرچم های آن بسیار بلند است.

·          درازا : نزدیک به یک متر

·         گل دهی: خرداد ماه و اوایل تیرماه

·         رویشگاه بومی : این گیاه به طور خودرو در دو نقطه از جهان می روید :

1- داماش از توابع جیرنده عمارلو در استان گیلان 2- لنکران در جمهوری آذربایجان

در سال ۱۳۵۴ خورشیدی گياه شناسى به نام « لدربورى » ‏Lederbouri‏ در منطقه ‏داماش موفق به شناسايى اين گونه نادر شد و پس از آن ‏‏« سوسن چلچراغ » مورد توجه قرار گرفت.

‏ سوسن چلچراغ به غير از روستاى كوچک داماش در‎ ‎منطقه رودبار در بخش عمارلو و منطقه لنكران ‏جمهورى آذربايجان در هيچ كجاى جهان يافت نشده است؛ پس از معرفى ‏اين گل به دولت ايران در همان زمان از سوى شوراى عالى محيط زيست ‏در زمره آثار زيست محيطى ملى كشور به ثبت رسيد و طى اين سال ها ‏رويشگاه سوسن چلچراغ در روستاى داماش به مساحت ۴ هكتار تحت ‏حفاظت قرار گرفته است.‏‏

زمان ‏رويش اين گل در‎ ‎خردادماه و اوايل تيرماه است كه به صورت گلي با ‏قامت بلند به شكل واژگون شكفته ‎می شودو از همین روی سوسن چلچراغ نام گرفته است. اين گل با‎ ‎رنگی سفيد باز ‏شده و انتهای گلبرگ هاي آن پوشيده از دانه های برجسته و پرچم های‎ آن بسيار بلند است.

 سوسن چلچراغ به دليل اين همه زيبايي و ارزش، از سال 1355 رسما‏‎ ‎توسط سازمان حفاظت محيط زيست مورد حفاظت قرار گرفت و در ‏فهرست آثار ملي طبيعي كشور‎ ‎ثبت شده است. با توجه به نادر بودن اين گل ملی ‏ثبت شده در فهرست ميراث طبيعي، سازمان محيط‎ ‎زيست اطراف رویشگاه طبیعی سوسن چلچراغ را محصور نموده و اعلام کرده است که هر گونه بهره برداري از آنجا تنها ‏با مجوز رسمي از‎ ‎دفتر نظارت و بازرسي سازمان محيط زيست كشور ‏ممكن خواهد بود.

با این همه به ‏دليل بي توجهي مسئولان اين گل در معرض انقراض‎ ‎كامل قرار گرفته ‏است و گفته می شود كه به دليل ناياب بودن گل چلچراغ در دنيا، مورد‎ ‎توجه بسياری از سودجويان بوده و گروه هايی با عنوان پژوهشگر نسبت ‏به جمع آوری و‎ ‎انتقال آن به خارج از کشور اقدام می كنند. اين در حالی است كه تاكنون ‏سازمان حفاظت محيط زيست نسبت‎ ‎به جلوگيری از اين امر، اقدام قابل ‏توجهی به عمل نياورده است و روند نابودی‎ ‎گونه های گياهی ارزشمند در ‏كشور هر روز ابعاد گسترده تری به خود می گيرد و‎ ‎ تنوع زیستی را در ایران با خطر نابودی رو به رو كرده است‎.‎

خاستگاه:

- اوستا ( کهن ترین سرود های ایرانیان ) ، گزارش : دکتر جلیل دوستخواه ، ناشر : مروارید ، تهران ، 1375

- بندهش هندی ، متنی به زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی )،ترجمه رقیه بهزادی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران ، 1368

- گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی ، دکتر بهرام گرامی ، نشر سخن ،تهران ، 1386

- پزشکی در ایران باستان ، دکتر موبد سهراب خدابخشی ، ناشر : فروهر ، تهران ، 1376 

- گاهشماری و جشن های ایران باستان ، هاشم رضی ، ناشر : بهجت ، تهران ، 1380

- فرهنگ نام های گیاهان ایران ، دکتر مظفریان ، فرهنگ معاصر ، تهران ، 1375

‏http://fa.wikipedia.org

www.roshanbabaee.com

http://www.flickr.com/photos/imardakani/57468208/

http://www.flickr.com/photos/imardakani/57959491/in/set-1269517/