پرونده سازه های آبی شوشتر اکنون در دست بررسی کميته بررسی ميراث جهانی يونسکو قرار دارد.

از ماه ها قبل  قرار بود که يکی از دو اثر تاريخی ايران، سازه های آبی شوشتر و يا مقبره شيخ صفی الدين اردبيلی را برای ثبت در فهرست آثار جهانی به يونسکو برود که کارشناسان بالاخره به خاطر امتيازاتی که سازه های آبی شوشتر داشت آن را برای ثبت جهانی فرستادند.

تا کنون آثار تاريخی کمی از ايران  برای ثبت جهانی رفته است که عبارتند از: پاسارگاد، تخت جمشيد، تخت سليمان، چغا زنبيل، ميدان نقش جهان، ارگ بم، سلطانيه، بيستون.

 سال گذشته نيز به خاطر بی توجهی سازمان ميراث فرهنگی قره کليسا با پرونده ناقصی که به دنبال داشت از جهانی شدن محروم شد و امسال اگر پرونده اش را درست فرستاده باشند ممکن است آن هم به ثبت جهانی برسد.

سازه های آبی شوشتر مجموعه ای  از شاهکارهای دوران ساسانيان است که شامل بند ميزان، پل‌بند شادروان، قلعه سلاسل، نهرداريون، بندخاك، پل بند لشكر، نهر رقت، بند شراب‌دار، پند بند گرگر، محوطه آبشارهاي، نهرگرگر، پل بند ماهي بازان، نهر گرگر، دو پل تك دهنه روي روي نهر داريون است.

مهندسين دوره ساسانی در ساختن اين سازه ها از آب به عنوان محرک آسياب های صنعتی بهره گرفته اند. روش هايي که مهندسين ايرانی برای ساختن اين سازه ها به کار برده اند به گفته کارشناسان جهانی نادر و استثنايي است. اين سازه ها آب رودخانه کارون را بين تمامی نقاط شهر شوشتر و شهرهای اطراف تقسيم می کرد.

در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشارها، كانال ها و تونل های عظیم هدایت آب وجود دارد و در عين حال محل هايي برای استراحت و تفريح مردم. در سفرنامه مادام ژان دیولافوا باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.

www.savepasargad.com

مجموعه آبشارها و آسيابها

تحقيق از:

دانشجویان کارشناسی ارشد سازه های آبی علوم تحقیقات تهران

پيشينه ساخت آسيابها وتونلهاي اين محوطه به دوره هخامنشي باز مي گردد. ساختمان آسيابهاي موجود در محوطه قبل از سيل سال1342 اكثراً مربوط به دوره صفوي بوده كه در اثر سيل ويران شده است. پي ساختمان آسيابهاي مزبور مربوط به دوره ساساني مي باشد كه در دوره قاجار مرمت و بازسازي شده است.

اين محوطه در جنوب پل بند گرگر و خيابان شريعتي در حد فاصل بين بند گرگر تا بند برج عيار قرار دارد اختلاف ارتفاع سطح اين محوطه با خيابان شريعتي در حدود 20 متر مي باشد.

راه ورود به اين محوطه از طريق ساباط شيبداري از كنار بقعه سيد محمد ماهرو مي باشد سطح ساباط مذبور 3 متر از سطح خيابان پائين تر مي باشد. راه ورودي شمالي به محوطه آسيابها توسط دو دسته پلكان تأمين مي شود. 1-پلكان شرقي كه معروف به پلكان شاهي است. در سال 1332 براي بازديد شاه و افتتاح كارخانه برق مستوفي ساخته شده است. پلكان دوم كه در حال حاضر ورودي اصلي به شمار مي رود در گذشته محل ورود احشام به اين محوطه بوده است. در كنار اين پلكان ايوان بلندي قراردارد كه ظاهراً در گذشته براي استراحت آسيابانها ساخته شده. اين ايوان در حال حاضر به عنوان دفاتر كارگاهي مورد استفاده قرار مي گيرد. اين پلكان در انتها به محوطه غربي آسيابها وارد مي شود.

ساختمانهاي موجود در محوطه به سه قسمت تقسيم مي شود:

محوطه شرقي: در اين محوطه حدوداً 10 آسياب قرار دارد. كه عبارتند از: آسياب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هركدام از اين آسيابها داراي دو سنگ آسياب است. آب مورد نياز اين آسيابها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بليتي نيز تأمين مي شود.

محوطه شمالي: قدمت ساختمانهاي موجود در اين محوطه نسبت به ساير ابنيه موجود در محوطه كمتر مي باشد. در اين محوطه علاوه بر آسيابهاي خدايي، آسياب رضا گلاب يا پنيري و آسيابهاي رضوان، تأسيسات مربوط به كارخانه برق مستوفي كه در سال 1332 ساخته شده است ، تلمبه خانه كه آب مصرفي شهر را تأمين مي كرده است.در انتهاي ضلع شرقي و ساختمان تأسيسات بهداشتي قرار دارد. آب آسيابهاي اين محوطه از تونل سه كوره، و آب مورد نياز كارخانه برق نيز از تونل دهانه شهر تأمين مي شود.

محوطه غربي: در اين محوطه 21 آسياب قرارداشته كه آب مورد نياز اين آسيابها از تونل سه كوره تأمين مي شده است راه ورود به محوطه غربي از طريق پلي موسوم به دوپلون مي باشد. آسيابهاي اين محوطه در دو نوع شيبي و تنوره اي ساخته شده اند.علاوه بر آسيابها، كارخانه يخ جولازاده(1334) و يك تلمبه خانه آب نيز موجود است. در زير پلكان موجود در محوطه غربي(اين پلكان راه ارتباطي بافت قديم شهر با محوطه غربي بوده است) و بر بام آسياب موسوم به لوعلي ساختماني با پلان مربع و سقف گنبدي شكل به سبك آتشكده ها قراردارد كه به نمازخانه منسوب مي باشد. در انتهاي محوطه غربي اتاقكهايي صخره اي موسوم به سيكا قرار دارد. كه راه ورود به اين اتاقكها از طريق پلكانهايي كه در صخره تعبيه شده اند تأمين مي شود.

كاربردهاي محوطه آسيابها

1-استفاده از نيروي پتانسيل آب براي چرخاندن آسيابها و خرد كردن گندم مورد نياز شهروندان علاوه بر اين در مكان كارخانه ارده كشي و برنج كوبي قرار داشته است.

2-بالا آوردن آب و هدايت آن به سمت زمينهاي پايين دست شهر و باغهاي اطراف با استفاده از كانالهاي موجود در بند گرگر.

3-اين محوطه داراي  كاركرد صنعتي و مركز توليد صنايع دستي بوده است.

4-وجود پل بند گرگر در شمال محوطه آبشارها راه ارتباطي ميان دزفول و جاده قديم اهواز بوده است.

5-مهار كنترل حركات و نوسانات حجم آب مورد نياز از طريق ايجاد كانال با دهانه متفاوت و زدن دريچه در مسير براي آبرساني به شهر و تنظيم آب مورد نياز آسيابها است.

6-وجود بند گرگر و محوطه عميق آسيابها بعنوان يك ديواره تدافعي و نظامي در اطراف شهر قرار داشته و باعث يك نوع سد و مانع در مقابل بيگانگان كه قصد تعرض به شهر راداشته.

7-وجود تونل هاي تهويه هوا در جوار صخره اي اين محوطه كه به خانه هاي مسكوني اطراف مرتبط بوده و در گرماي طاقت فرساي خوزستان هواي خنك و مطبوع به شبستانهاي خانه ها راه پيدا مي كند.

آسيابهاي موجود در محوطه

آسيابهاي موجود در محوطه دونوع مي باشند:

1-نوع قديمي تر كه در حال حاضر بلا استفاده هستند آسيابهاي نوع شيبي مي باشند.

2- آسيابهاي نوع تنوره اي.

در آسياب نوع اول (شيبي) انرژي لازم براي گرداندن چرخهاي آسياب از طريق شيب تأمين مي شود. به اين صورت كه آب توسط كانالهايي به درون يك محوطه كه داراي شيب بسيار تندي مي باشد سرازير مي شود. در قسمت انتهايي شيب پره هاي آسياب قرار دارند كه شدت جريان آب باعث چرخاندن پره هاي آسياب مي شود در اين نوع آسياب به دليل اينكه دستكها و شفتهاي آن به صورت افقي مي باشد داراي استهلاك زيادي بوده و مقرون به صرفه نيست.در نتيجه آسيابهاي فوق به نوع تنوره اي تبديل شده است.

آسياب تنوره اي در اين نوع آسيابها آب از كانال با ارتفاع زياد وارد حفره مدور مي شود.و در انتهاي حفره يك تونل به قطر 30 الي 40 سانتي متر قرار دارد بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه هاي جون برخورد مي كند و باعث چرخيدن جون مي شود.( اين نوع آسيابها در فصل پر آبي كارآيي چنداني ندارند چون آب بالا آمده و مانع كار مي شود.)

كاربرد آسيابها

كاربرد اين آسيابها علاوه بر توليد آرد و گندم آسياب كردن زردچوبه،گچ، ارده و قند بوده است اين كارها تقريباً در تمام آسيابها انجام مي شده است بجز آسياب كردن قند،كه در آسياب دو برادارن انجام مي شده است . اما در اين آسيابها علاوه بر آسياب كردن عمل خرد كردن موادي مانند گندم(در زبان محلي: درشته) را نيز انجام مي داده اند براي انجام چنين كاري مي بايست فاصله بين دو سنگ آسياب را از هم زياد كرد بدين صورت كه يك ريل وسط دو الوار قرار دارد كه بوسيله يك تسمه به بالا كشيده ميشود كه اين تسمه و الوار در نزديكي سنگ آسياب قرار دارد و نيزهنگاميكه آسيابان در حال استراحت مي باشد،  براي جلوگيري از چرخيدن دو سنگ بر روي يكديگر اين تسمه را بالا مي كشيدند. شافت كه از الوار به سنگ متحرك متصل است سنگ متحرك را بالا نگه مي دارد .

قسمت هاي تشكيل دهنده يك آسياب

1- كانال سر آب

2- تنوره يا برج آب

3- سنگ هاي آسياب

4- شفت فلزي در اصطلاح محلي(بَوَزن)

5- شفت چوبي يا (مَغْزيو)

6- پَر

7- شَفت فلزي نوك تيز يا بلهيشر

8- گلوله فلزي يا (رُو)

9- سِنرُو

10-سِنِر

1-كانال سرآب: اين كانال جهت انتقال آب از رودخانه يا كانال مادر به تنوره  آسياب انجام وظيفه مي نمايد.تعبيه اين كانال در تمام مجموعه آسياب بصورت آشكار مشاهده مي شود حتي در نوع شيبي طي مشاهدات ميداني و بررسي هايي كه از اين كانالها به عمل آمد. بيانگر استفاده از مصالحي مقاوم از جمله سنگ و ملات ساروج در اطراف و كف كانال مي باشد. لازم به ذكر است كه بعضاً ديده شده كه چندين آسياب از يك كانال سرآب آبگيري مي نمايند و در مواقع كم آبي جهت راه اندازي يك آسياب تعدادي از كانالها كه تأمين كننده آب آسيابها مي باشند، توسط دريچه هاي تنظيم مسدود شده تاآب موجود به يك آسياب هدايت شود و بر عكس در مواقع پر آبي بعد از آب گيري كانالها، آب اضافي توسط سرريزهايي كه در كانال سرآب و كانالهاي ديگر جذب و در راه اندازي آسياب ديگر مصرف مي نمايند و بعد از آن توسط كانالهاي زيرگذر آب به رودخانه مي ريزد در اين مجموعه سعي شده از آبي كه در كانال سرآب قرار مي گيرد حداكثر استفاده برده شود.

2-تنوره يا برج آب: محل تخليه آب كانال سراب مي باشد. اين محل به صورت مخزن مدور شكل داراي ارتفاعات مختلف است. آب جمع شده درون تنوره از سوراخي كه به قطر 30 الي 40سانتيمتر كه دركف كانال قرار دارد خارج مي شود.

3-سنگهاي آسياب: معدن اين سنگها در استان لرستان مي باشد.جنس اين نوع سنگها از نوع لاشه قواره اي بسيار متراكم شده است.كه با قرار گرفتن در كنار هم تشكيل سنگ آسياب مي دهند. سنگهاي آسياب خود دو قسمت است. سنگ آسياب زيرين و سنگ آسياب روئين، سنگ زيرين هميشه ثابت بوده و سنگ آسياب روئين توسط نيرويي كه آب به آنها  انتقال مي دهد به حركت در مي آيد.

4-شفت فلزي در اصطلاح محلي بوزن: اين شفت رابط بين شفت چوبي و تسمه پروانه و سنگهاي آسياب مي باشد. نيرو توسط اين شفت به سنگها انتقال داده مي شود قطر اين شفت فلزي 3 الي4  سانتيمتر و طول آن 40 الي50 سانتيمتر مي باشد.

5-شفت چوبي يا مَغزيو: به عنوان ستون اصلي انتقال نيرو مي باشد كه شفت فلزي و پرها به آن متصل است.

6-پَر

7-شفت فلزي نك تيز يا بلهيشر: جهت اتصال بدنه اصلي شفت چوبي با سنرو انجام وظيفه مي نمايند.

8-گلوله فلزي يا رُو: محلي است كه هميشه بلهيشر در آن قرار مي گيرد.

9-سِنرُو: جهت درگير كردن دو عدد سنگ انجام وظيفه مي كند. مثل كلاج ماشين سنرو در قالب بزرگتري بعنوان سنِر قرار دارد.

كانالها و تونلها

قسمت عمده فعاليت آسيابها بر عهده كانالها و تونلهاي مجموعه بوده كه وظيفه هدايت آب از پشت بند گرگر به محوطه را دارند تا بدين صورت آب از طريق كانالهاي فرعي به مصرف آسيابها برسد.

در مجموعه آبشارهاي شوشتر سه تونل بزرگ آب بر موجود مي باشد. هر سه تونل، آب نهر گرگر را از پشت بند گرگر به درون محوطه آبشارها هدايت مي كنند و تعداد زيادي كانال فرعي از اين تونل و كانالها پس از ورود آب به محوطه آبشارها از آنها منشعب مي شود كه به مصارفي همچون گرداندن چرخ آسيابها و آبياري اراضي پائين دست مي رسند.

تونل بُلِيتي: از آنجايي كه اين تونل از زير محوطه اي به نام بليتي عبور مي كند به تونل بُلِيتي معروف است. كار اين تونل آبرساني به آسيابهاي شرقي محوطه آبشارها از طريق كانالهاي فرعي و آبياري اراضي پائين دست از طريق نرِها (از نظر لغوی کلمه نر از نهر گرفته شده و در اصطلاح تونلهای فرعی کوچکی هستند که ابعاد آنها به اندازه ارتفاع قد و عرض شانه های یک انسان می باشد. نرها که معمولا از کانالها و تونلها منشعب میشوند برای آبیاری اراضی دوردست و آبرسانی به خانه ها بکار برده میشوند.) مي باشد. ورودي اين تونل در بالاترين ارتفاع از سطح آب رودخانه گرگر واقع شده است و در نهايت، ورودي آن از دو تونل دهانه شهر و سه كوره بالاترمي باشد و اين اختلاف سطح باعث شده تا تونل بليتي بعنوان سرريز دو تونل ديگر عمل كند و فقط در هنگام پرآبي رودخانه گرگر در اين تونل آب جاري شود. از تونل بليتي تعدادي كانال فرعي منشعب مي شود كه تعدادي ازآنها با مشخصات نِير و جهت آبياري اراضي پائين دست و آبرساني به منازل استفاده مي شده، كه درحال حاضر تمامي اين نيرها مسدود و فقط مسير يكي از آنها باز مي باشد. و تعداد ديگري از اين كانالهاي فرعي براي گرداندن چرخ آسيابهاي ضلع شرقي همانند آسياب راتق و حاج مندل استفاده مي شده اند. بزرگترين خروجي با نام طوف ديدي فقط در سه ماه پر بارندگي يعني ماههاي آذر، دي و بهمن جاري مي شود و ديگر خروجي ها با نام هاي داراب خان و دو برادران در ساير ماهها كه تونل آب داشته باشد نيز جاري هستند. تونل بليتي داراي 17 هواكش يا «سي سرا» است كه در طي سالهاي اخير بازگشايي شده اند.

كانال دهانه شهر: سطح كانال دهانه شهر از سطح تونل بليتي پائين تر و از كانال سه كوره بالاتر مي باشد.    ورودي اين كانال در قسمت شمال شرقي پل بند قرار دارد و به ضلع شرقي محوطه مي رسد و آب تعدادي از آسيابهاي ضلع شرقي همانند دهانه شهر و حاج مندل راتأمين مي كند و سرريز آن از كانالهاي خروجي حاج مندل و دهانه شهر سرازير مي شود. اين كانالها تقريباً در تمام سال بدليل سطح نسبتاً پائين دهانه شهر آب دارند. بجز روزهايي كه سطح آب خيلي پائين باشد. مسير اين كانال نسبت به تونل بليتي كوتاه تر و عرض آن m4 مي باشد.

كانال سه كوره: در اصطلاح محلي به راههاي ارتباطي كه بين شوادانهاي منازل مختلف وجود داشته و بعنوان عبور و مرور و ايجاد ارتباط زيرزميني در فصل گرما بين همسايه ها بكار مي رفته كوره گفته مي شود. يكي از تونلهاي محوطه كه از گوشه غربي پل بند گرگر شروع مي شود تونل سه كوره است و بدليل اينكه ورودي آن از سه قسمت تشكيل شده به سه كوره معروف شده است. ورودي اين كانال در قسمت شمال غربي پل بند گرگر قراردارد و اين كانال با عبور ازقسمت غربي پل بند به ضلع غربي محوطه مي رسد كه البته در مسير حركت خود در زير پل بند كانالهاي انحرافي دارد، كه آب را به قسمت شمالي محوطه هدايت مي كنند، كه اين آب براي بكار انداختن آسيابهاي شمالي استفاده مي شود. بدليل قرار گرفتن ورودي اين كانال در پائين سطح رودخانه، در تمام ماههاي سال درآن آب جاري مي باشد. خروجي اصلي آن به لوفا (يا حجار) معروف مي باشد.(در زبان محلي به آبي كه با شدت حركت كند و توليد موج كند لوف گفته مي شود و لوفا در واقع جمع كلمه لوف مي باشد). ساير كانالها كار تأمين آب آسيابهاي ضلع غربي را كه تعداد آنها 20 عدد مي باشد انجام مي دهند.در مسير اين كانال هواكش هاي متعدد وجود داشته كه امروزه بجز يكي از آنها كه در شوادان خانه آقاي شرافتمند قرار دارد ساير هواكش ها توسط اهالي مسدود شده اند.

پل هاي محوطه

در محوطه آسيابها دو پل نسبتاً بزرگ قرار دارد. كه اولي «پل بند گرگر» مي باشد و پل دوم به نام پل «دو پولون» معروف است كه راه ارتباطي با محوطه غربي مي باشد.

1-پل دو پولون: داراي 2 دهانه نسبتاً بزرگ مي باشد، كه از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است از زير اين پل آب تونل سه كوره مي گذرد و به رود گرگر مي ريزد. قدمت اين پل را همزمان با قدمت آسيابهاي محوطه تخمين زده اند و از سازه هاي آبي هخامنشي است.

2- پل بند گرگر: پل بند گرگر بر فراز رودخانه گرگر و در شمال محوطه آسيابها قرار دارد پيشينه ساخت اين پل بند را مانند ديگر سازه هاي آبي منطقه مربوط به دوران ساساني دانسته اند.

ورودي ها

ورودي ها از اجزاي اصلي مجموعه به شمار آمده كه امكان ايجاد دسترسي به مجموعه را ميسر مي ساخته، با توجه به سطح پائين مجموعه آسيابها از زمينهاي اطراف، ايجاد دسترسي فقط بوسيله پلكان امكان پذير بوده.

مجموعه ورودي ها از سه ورودي اصلي شمالي، غربي و شرقي تشكيل شده است:

1- ورودي غربي(پلكان غربي): مشتمل بر 115 پله است كه راه دسترسي بافت كهن و منازل اطراف با مجموعه است. با استفاده از اين پلكان اهالي منطقه آب شرب مورد نياز خود را بوسيله مشك تأمين مي كرده اند. مشخصه اين پلكان استفاده از عوارض طبيعي زمين مي باشد. بطوريكه عرض پلكان با توجه به عوارض زمين از 5/1 تا30/2 متر متغيير بوده است. همچنين در آن از قطعه سنگهايي با ابعاد متغييركه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات بكار رفته در پلكان گل و يا مخلوط گل و آهك مي باشد. بدليل ساخت اين پلكان بازيرسازي نامناسب بتدريج تخريب شده و بدين ترتيب در سال 1378 مرمت اين پلكان آغاز و در نيمه اول سال 1381 به اتمام رسيد. مصالح بكاررفته در مرمت آن عبارتند از سنگ تراش خورده و ملات ماسه و آهك و درصدي سيمان و همچنين كارهايي همانند بند كشي و زهكشي در زير راه پله اجرا شده است.

2-ورودي شمالي(ورودي اصلي): پلكان اصلي در قسمت شمالي با حالتي شيب دار واقع شده است كه در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. اين پلكانها از زير ساباط ورودي ضابطون مي گذرد(ضابطون به مأموريني گفته مي شد كه از طرف حاكم شهر در زير اين ساباط مي ايستادند و از صاحبان احشام باربر ماليات دريافت مي كردند). يك شاخه پلكان از قسمت شرقي منشعب مي شود كه به سمت كارخانه برق هدايت مي شود .«اين پلكان كه در سال 1332 درعرض 48 ساعت براي بازديد اختصاصي شاه از كارخانه برق ساخته شده است ، به پلكان شاهي معروف است.»

3-راه ارتباطي ضلع شرقي به بافت شهر: اين مسير كه بصورت شيب بوده، بيشتر براي رفت و آمد احشام باربر براي حمل و نقل بار به آسيابهاي ضلع شرقي مورد استفاده قرار مي گرفته كه بمرور زمان بر اثر خاكريزيهاي غير مجاز بصورت شيب نامناسب در آمده است. در سالهاي اخير شهرداري اقدام به ساخت يكسري پله هاي سيماني كرده كه در حال حاضر اين پله ها تخريب شده اند و فقط چند عدد از آنها باقي مانده است.

علاوه بر پلكانهاي نامبرده شده، آثار يك پلكان سيماني در شيب غربي وجود دارد كه گفته مي شود اين پلكان در سالهاي اخير توسط شهرداري ساخته شده است كه بدليل زير سازي نامناسب تخريب شده است.

ساباط

ساباط، معبرهايي با پوشش طاقدار و تزئينات آجر كاري هستند. طبق لغت نامه دهخدا ساباط عبارت است از: پوشش رهگذر، پوشش بازار، سقف ميان دو ديوار كه زير آن راه بود. همچنين راهي ميان دو خانه كه از آنجا از خانه اي به خانه ديگر عبور كنند در مجموعه آبشارها از دورانهاي گذشته دو ساباط موجود بوده:

ساباط ورودي معروف به ساباط ضابطون با عرض 4-5/3 متر و طول 8-7 متر. اين ساباط در ابتداي مسير ورودي به مجموعه واقع شده كه ابتداي آن از جلوي امامزاده ماهرو شروع و در نيمه پله هاي ورودي بپايان مي رسد. ديواره اين ساباط، ضابطون نام داشت.مأمور دولت در اين مكان مي ايستاد و از افراد و احشاميكه خارج مي شدند ماليات و عوارض دريافت مي كرد.ضابط به معني نماينده است و اين شخص نماينده خان و حاكم محل بود.

ساباطي كه در ضلع غربي محوطه و بعد از دوپلون يعني در محدوده آسيابها قرار داشته كه گفته مي شود اين ساباط داراي يك ورودي ( دو خروجي) بوده است. اين ساباط بعنوان استراحتگاه مراجعين به آسيابها استفاده ميشده و همرمان با تخريب آسيابها در سالهاي اخير از بين رفت.