جهان بینی ایرانی از اکبر معارفی

معرفی کتاب "جهان بینی ایرانی، پژوهشی تطبیقی در مبانی مشترک اسطوره، فلسفه و عرفان ایرانی با علوم جدید"

بر اساس تحقیقات ژنتیکی "پروژه نقشه برداری ژنی" (Genographic Project) که با سرمایه شرکت آی.بی.ام و همکاری مجله "جغرافیای ملی" (National Geographic) انجام گرفته، ایرانیان حدود چهل هزار سال پیش در آسیای مرکزی ظهور کردند. اعضاء این قوم حدود ده هزار سال پیش مصادف با پایان آخرین دوران یخبندان، پس از سی هزار سال کوچ، در فلات ایران، سرزمینهای خاورمیانه، غرب آسیا و استپهای شمالی اسکان پیدا کردند. گزارش ثبت شده در وندیداد از سرمای سخت در سرزمینی شمالی که ائیرینه وئجه (ایران ویج) نام داشت، اقامت موقت در شهری زیرزمینی برای فرار از سرمای سخت و کوچﻫای متعدد به احتمال زیاد خاطرات این قوم کهن است از دوران طولانی کوچ و مصائب طبیعی که با آن درگیر بودند.

از اعتقادات این مردم اولیه ، از آرزوها، نگرانیﻫا و هراسﻫایشان چیزی بطور دقیق نمی دانیم. ولی با اطمینان می دانیم که به رغم پراکندگی جغرافیایی و امتزاج با اقوام دیگر این قوم در حفظ هویت یگانه خود موفق بوده است. بسیاری از ایران شناسان معتقدند که این قوم تا زمان مادها یعنی در طول حدود سی و هفت هزار سال موجودیت خود، از هنر نوشتاری بی بهره بود. معمایی که در مقابل ما قرار می گیرد این است که به رغم پراکندگی گسترده در طول زمانی بسیار طولانی، این قوم چگونه بدون بهره جویی از هنر نوشتاری توانست هویت یگانه خود را حفظ کند. تنوع و در عین حال فصول مشترک اسطوره های زروانی، میترایی و مزدایی نشان از ریشه ای مشترک در اعتقادات گروههای متعدد این قوم دارند. آیا این وحدت هویت را باید در ریشه مشترک اعتقادات این قوم جستجو کنیم؟

به احتمال زیاد آنچه که تداوم هویت ایرانی را در طول اعصار تضمین کرده است جهان بینی ایرانی است که در طول تاریخ شکل گرفته و در قالب اسطوره، فلسفه و عرفان زبان بیان پیدا نموده است. هر چند نمودهای این جهان بینی در متون نیاکان ما از هزاره های پیش از میلاد و پس از آن در مقابل ما قرار دارد، ولی تشخیص آن در انبوه شاخ و برگهایی که گذشت زمان به آن افزوده است کار آسانی نیست. بسیاری از اوقات تلاش برای فهم شاخ و برگهای فرعی، ما را از شناخت بدنه اصلی این جهان بینی دور کرده و در مسیر تلاشی نازا قرار می دهد. برای تشخیص مبانی این جهان بینی باید محتوای آنرا از ظروفی که در ادوار مختلف در آنها عرضه شده است خارج کرده و جداگانه بررسی کنیم. جهان بینی ایرانی که در دورانی بسیار دورتر از زمان زرتشت شکل گرفته مراحل مختلف تحول را قبل از حمله اعراب گذراند. پس از اسلام در اندیشهﻫای فلسفی نوابغی چون ابوعلی سینا و نگرش عارفانی چون عطار، ابوسعید ابوالخیر، حلاج، شمس و مولانا اوجی جدید گرفت و هنوز با استقامت و صلابتی پایدار در اندیشه و آداب مردم ایران پا برجا است.

اگرچه اغلب ما از حضور جهان بینی ایرانی در عمق اندیشه خود ناآگاهیم ولی تقریباً همگی با آن خو گرفته و هر روز را با آن سپری می کنیم. وجود پایدار این جهانبینی است که به ما امید می دهد که بتوانیم باری دیگر جایگاه شایسته خود را در پیشرفت اندیشه و تمدن بشری پیدا کنیم. ولی در دوران متحول و پویای جدید شرط موفقیت ما در گرو شناخت اصولی این جهان بینی و پذیرش آگاهانه آن به عنوان یک نظام فکری مستقل است.

جهان بینی ایرانی چیست؟

به علت موفقیت ظاهری نگرش های مادی و مذهبی در تسخیر فضای گفتمان اعتقادی، خو گرفته ایم که عرصه ایمان را فقط در دو اردوگاه متخاصم ببینیم؛ یک اردوگاه پایبند به اصل خالق و مخلوق که اساس نگرش مذاهب یهود-مسیحیت-اسلام را تشکیل می دهد و اردوگاه دیگر نگرش مادی گرایان که مبتنی است به پیدایش تصادفی جهان مادی بر اساس حاکمیت قوانین فیزیکی. در اعتقادات مذهبی، خالقی غیر مادی که محدود به زمان و مکان نیست حاکم بر این جهان مادی است. و در نگرش مادی گرایان قوانین غیر مادی فیزیک که محدود به زمان و مکان نیستند حاکم بر جهان مادیﺍند. هر دو نگرش حاکمیت اصلی غیر مادی را که در چارچوب زمان و مکان محدود نیست بر جهان مادی مورد پذیرش قرار می دهند. بر اساس جهان بینی ایرانی اعتقادات مذهبی و ماتریالیستی دو وجه بیان یک نگرش هستند. در حالیکه جهان بینی ایرانی خط سومی را عرضه می کند که هم قدمت آن بسیار بیشتر از این دو اردوگاه متخاصم است و هم به راستی دیدگاهی کاملاً متفاوت در مقابل ما قرار می دهد. در جهان بینی ایرانی تمام هستی مادی تعین یک وجود ذیشعور است. اعتقاد به وحدت وجود که در قالبهای گوناگون اسطوره، فلسفه و عرفان از طرف نیاکان ما عرضه شده است یکی از دو اصل بنیادی این نگرش است. اصل دوم بنیادی این نگرش وجود دو اصل متضاد و اختلاف برانگیز در این وجود واحد است که اساساً از جنس شعور است. بر اساس باور مذهبی، جهان مادی و انسان از طرف صانعی که دارای دانشی کامل است به شکل امروزی خلق شدند. بر اساس نگرش مذهبی قبول تکامل و اصلاح انواع به معنی پذیرش اشتباه در امر خلقت از طرف خالقی است که دارای دانشی کامل است. لذا در شکل راسخ این نگرش مذهبی که امروزه در آمریکا به عنوان "خلقت آگاه" (intelligent design) معروف است تکامل جایی ندارد. از طرف دیگر مادی گرایان تاریخ را عرصه تکامل تصادفی مادی می بینند که بر اساس حاکمیت قوانین غیر مادی فیزیک صورت می پذیرد. در حالیکه در جهان بینی ایرانی، تاریخ عرصه تکامل شعور است و تکامل مادی تجلی اجتناب ناپذیر این فرایند. نتیجه فلسفی جهان بینی ایرانی پذیرش اصالت شعور بر ماده است که تبعاتی گسترده در روابط انسانها با یکدیگر و محیط خود دارد. به علت دوری این نگرش از تجارب عادی روزمره، نیاکان ما از قالبهای اسطوره، فلسفه و عرفان برای بیان آن استفاده کرده اند. به علت دشواری فهم مبانی این نگرش زبان بیان این مفاهیم عموماً چند پهلو و در قالب رمز و راز بوده است. علت رازگرایی در فرهنگ ایرانی نیز غلبه طولانی این نوع زبان بیان در تفهیم مبانی جهان بینی ایرانی بوده است.

امروز در سایه تلاش دانشمندان و تعمیق شناخت علمی از جهان پیرامون، قالبی جدید برای بیان مفاهیم جهانبینی ایرانی بوجود آمده است. تکامل دانش فیزیک از نیوتون تا انیشتن و بعد فیزیک کوانتومی و نتایج فلسفی آنها زبانی نوین و بدون ابهام و ایهام برای بیان مفاهیم جهان بینی ایرانی در مقابل ما قرار داده است. افزون بر دانش فیزیک، دستاوردهای علم زیست شناسی، پژوهشهای جدید بر مغز و سلسله اعصاب بر غنای زبان علمی در توضیح مفاهیم فلسفی جهان بینی ایرانی افزوده است. امروز با مقایسه داده های علوم جدید و مبانی جهان بینی ایرانی درمی یابیم که علت تداوم و بقای جهان بینی ایرانی در مطابقت آن با واقعیتهای جهان هستی و موفقیت آن در بیان مفاهیم منطبق با حقیقت هستی بوده است.

در گذشته به سبب حاکمیت تعصبات مذهبی، برای نزدیکی با جمهور مردم، جهان بینی ایرانی با استفاده از تمثیل های مذهبی با زبانی پر از ایهام و ابهام مطرح می شد. ولی امروز مجرایی دیگر در قالب علمی برای بیان این جهان بینی بوجود آمده است. امروز می توان بدون تمسک به تمثیل های مذهبی بنیادهای جهان بینی را معرفی کنیم که در طول قرون ضامن تداوم و حفظ هویت ایرانی بودهﺍند. شناخت این جهان بینی بر بستر تاریخ و تحت پرتو دانش علمی اقدامی است در خدمت پالایش فرهنگی. کتاب "جهانبینی ایرانی" تلاشی است در معرفی زبان علمی برای مفاهیم دشوار فلسفی به آن گروه از خوانندگان که هم به تاریخ تطور اندیشه در ایران و هم به مباحث علمی علاقه مندند.

این کتاب در ماه جولای ٢٠١٢ توسط شرکت کتاب در لس آنجلس به نشر رسید.