سال 1390 خورشیدی ـ 2550 پاسارگادی  خجسته باد

پیش آهنگان نوروزی

از: دکتر تورج پارسی

ایرانشناس، عضو هیئت امنای بنیاد میراث پاسارگاد

نخستین پیش آهنگ  خود طبیعت است ، کافی است به هوا و کیاه و درخت و پرنده نگاهی بشود تا متوجه این مهم شد که  طبیعت از حال زمستانی خود بیرون می آید و در حال تغیرست .

 رند شيراز این معنا را چه زیبا تفسیر می کند :

نفس باد صبا مشك فشان خواهد شد

عالم پير دگرباره جوان خواهد شد .

از منظر دیالکتیک،  پیر " زمستان " خود را نفی می کند تا زمینه ی نو " بهار " را بوجود بیاورد ، آن هم در شکل تدریجی به همین دلیل است که در فرهنگ مردم ماه اسفند " پیش بهار " است .اگر نگاهی به فرهنگ مردم انداخته بشود به تائید این گفته می رسیم :

 مردم نیریز فارس  اسفند ماه را «مشکين فام» مي گويند و ماه مشکين فام که شروع شد مي گويند بوي عيد مي آيد به همين خاطر به پيشواز نوروز مي روند.. ايل قره پاپاق اسفند را " ماه عيد  " مي نامد .در بدخشان نوروز را با نام "شاگون بهار" یا "شاگونی" نام می برند  به همین دلیل یک ماه پیش از جشن "شاگونی" خود را آماده می کنند .

در مجموع آنچه را که مردم به عنوان پیش در امد نوروزدر خانه و کاشانه ی خود سامان می بخشند :

- خانه تکانی ( به گفته ی تاجیک ها خانه براری ) رنگ آمیزی ،تعمیرات ،نوسازی برای نمونه باید  از سرزمین گیل ودیلم نامبرد که زنان از اوائل اسفند به " گل کار "مشغول می شوند یعنی از حصیر شوری گرفته تا تمیزکاری و صاف کردن کف اتاق ....

- دوختن رخت نو یا تمیز کردن رخت

- پاک کردن ظروف مسی یا نو کردن ظروف

- پختن نان و شیرینی و نان و خوراک و ویژه نوروز

- اماده کردن وسائل خوان نوروزی

- تخم مرغ رنگ کردن

- در برخی از سرزمین های برپاکننده نوروز ، پیش از نوروز درخت می کارند مانند قزاقستان ، تاتارستان ،  آذربایجان باکو

آتش افروزان ها :

 نخستین پیک نوروزی است که باید جا پایش را در آتشکده جست : از آنجایی که آتش آتشکده همیشه روشن  و فروزان بود ، خانه ها آتش از آتشکده می آوردند تا اجاق یا آتشکده خانوادگی رو روشن بکنند ، این رسم هنوز در بویر احمدی به نام " در چرا " به عمر خود ادامه می دهد نصر احمدی در کتاب مورفولوژه کرانه گمنام    می نویسد : در تمام خانه ها  و به ویژه فصل زمستان در اجاق آتس کورسو می زند که این وضعیت سمبل روند زرتشت گرایی و تقدس آتشکده است ، انتقال اتش از خانه ای به خانه ای دیگر وسیله شاخه هیزم یا چوب دستی سورعت می گیرد که در گویش محلی " دسر چرا " نامیده می شود

از انجایی که جشن های ایرانی یک نقطه محوری به نام آتش دارد ، در نتیجه آتش افروزی که نمونه بارز آن سده و سوری " چهار شنبه سوری " همیشه مطرح  و کاربرد دارد . امروز آتش افروزان چند نفری هستند که که پیش از نوروز با رخت های رنگین و کلا دراز زنگوله دار در کوچه ها باخواندن و پایکوبی مردمان را نوید نوروز می دهند :

آتش افروز آمده

سال یک روز امده

آتش افروزصغیرم

سالی یک روز فقیرم

روده پوده اومده

هر چه نبوده  اومده .

نوروزی خوان ها :

نوروزی خوان ها

این گروه ترانه ها ی بهاری و نوروزی می خوانند و به این گونه شادی که بایسته ی گاه نوروزی است به میان مردمان می برند .

ترانه هایی که در سما مازندران خوانده می شود ؛

باد بهاران آمده

نوروز سلطان آمده

مژده دهید ای دوستان

این سال نو بازآمده

این نو بهار مبارک باد

این لاله زار مبارک باد

يزدى  ها و نوروزخوانى

 «پيك بهارى» از ترانه های مشهور یزدی ها در گاه نوروزست

نوبهاره نوبمو گل بشكفتابو بمو نوروز خون ببوبمو

بادست دستچوبمو ياربورده امرو بمو دست دينگن جيف درون

انعام ره هاده بيرون راضى بوه نوروزخون بحق شاه مردون

بهار جديد تازه  ونوآمد،

 گل شكفته شد وبوى خوشى آمد

برادرنوروزخون آمد،

 بادستى كه چوبدستى دارد آمد،

 دستهايت را در جيب كن وانعام مارا بيرون بياور

 ازاين كارنوروزخوان راضى مى شود به حق شاه مردان .

در يزد ترانه هاى زيادى براى نوروز و آغاز سال نو خوانده مى شود. زرتشتيان اين منطقه بيش از ديگران به خواندن آوازهاى نوروزى مى پردازند. يكى از زيباترين ترانه هاى زرتشتيان ترانه "نوروزى دارى " است كه زنان زرتشتى مى خوانند.

تکم چی ها :

اروسک گردون های نوروزی هستند که در شهرهای اردبیل و مشکین شهر و ..... با حرکت دادن تکم یا اروسک ترانه های بهاری و نوروزی می خوانند و مژده سال پر برکتی را می دهند :

بهار آمد بهار آمد بهار امد

سیزون بوتازه بایراموز مبارک . یعنی عید نو مبارک

گل گردانی تاجیک ها !

از آمدن نوروز پیش از همه بچگان با اجرای مراسم گل گردانی به دیگران خبر می دهند. آنها یک دو هفته قبل از نوروز گروه شده، به کوه و پشته ها رفته و گلهای بهاری مثل بایچیچک، سیاهگوش و گل زردک را چیده و به دهه ها می آرند و خانه به خانه گشته به مردم سرودخوانان مژده آمدن نوروز را می رسانند.

صاحب خانه ها گلها را بوی کشیده و به چشم می مالند و به بچه ها کلوچه و قند و مویز، در بعضی جایها گندم و نخود می دهند. یکی از سرودهایی که در این مراسم می سرایند، این است:

گل آوردیم به مهمانی، تو قدر گل نمی دانی؟

اگر دانی مسلمانی، بهار نو مبارک باد!

گل آوردیم از پایان، خبرت می کنیم دهقان

بته غله به گل گردان، بهار نو مبارک باد!

گل زردک ثنا می گه، ثنای کبریا می گه.

به هر پهلو دعا می گه، بهار نو مبارک باد!

گل سیاهگوش هفت رنگََََی، خوراک کبک دلتنگَی

همیشه بر سرش جنگَی، بهار نو مبارک باد! دلشاد رحیمف

پژوهشگر تاجیک

یملیک چی های  روستا های سبلان :

این گروه نیز کارشان همانند نو جوانان تاجیک است ، اینان نوروز گلی و گل های صحرایی و یملیک یا شنگ را به در خانه ها می کوبند و ترانه هایی درباره ی نوروز می خوانند ،و دسته گل و سبزی به خانه ها داده و هدیه می گیرند .

کوسه برنشینان : یکی از نمایش های موزیکال پیش از نوروز که توسط پیس اهنگان نوروزی اجرا می شود مراسم کوسه بر نشینان است ، نقش اصلی کوسه به عهده دارد که با رختی و ریشی و کلاهی و آرایشی خنده دار به اتفاق همسرش یا زن کوسه  در کوچه و خیابان به راه افتند .

اروس گلی روستاهای گیلان : این نیز نمایشی است شادی اور که توسط پیش آهنگان نوروزی اجرا می شود . بازیگران این نمایش نوروزی عبارتند از پیر بابو، پیر غول ، اروس و همراهان او .

خراسانى  ها و شاديانه هاى نوروزى

موسيقيدانان منطقه خراسان با دوتار خراسانى و آواز، مراسم ويژه نوروز را برگزار مى كنند. که شادیانه ها ی نوروزی شهرت دارد ، این ترانه های نوروزی کهن مانده های تاریخند که در گاه نوروز در کوچه و خیابان جاری می شوند .

نماد دیگر نوروز و بهار پرندگانی چون پرستو ، لک لک و درنا و.....است

و اما حاجی فیروز : شخصیت نوروزی که بیش از همه ی پیش آهنگان آیین بهاری -نوروزی نامورست . مردی با چهره ی  سیاه ، رخت آتشین  ، گیوه ی نوک تیز منگوله دار، کلاه دراز  منگوله دار و دایره زنگی ترانه شادی می خواند و با رقص و گویش ویژه اش    کودک ، جوان و پیر را به جهان شاد نوروزی میهمان می کند ، به ویژه کودکان را از شادی سرشار می کند :

حاجی فیروزه،

سالی یه روزه،

همه می‌دونن،

منم می‌دونم،

عید نوروزه.

ارباب خودم سامالا علیکم،

ارباب خودم سر تو بالا کن،

ارباب خودم منو نیگا کن،

ارباب خودم لطفی به ما کن.

ارباب خودم بزبز قندی،

ارباب خودم چرا نمی‌خندی؟

بشکن بشکنه بشکن،

من نمی‌شکنم بشکن،

اینجا بشکنم یار گله داره،

اونجا بشکنم یار گله داره!

این سیاه بیچاره چقد حوصله داره.

نام حاجی فیروز که ترکیبی تازی / پارسی دارد می تواند چیز تازه ای باشد ، شایدم دگر گون شده ای از پیش آهنگان نوروزی باشد ، به هر روی شباهت زیادی به ترانه خوان های رو حوضی دارد .دکتر مهرداد بهار حاجی فیروز را بازمانده ی آیین بازگشت ایزد شهید شونده یا سیاوش دانسته است . چهره سیاه نشانواره بازگشت از جهان مردگان و لباس سرخ نماد خون سیاوش .

در جای دیگر دکتر مهرداد بهار ، دکتر کتایون مزدا پور این آیین را برگرفته از سنت میان رودانی می دانند ، این قلم با وجود شباهتی که نامبردگان از آن اتخاذ سند می کنند ، حاجی فیروز را یک آیین ساخته شده بعد از اسلام می داند و احتمال می دهد که دگر گون شده یا تکمیل شده یکی از پیش آهنگان نوروزی باشد .

سرچشمه ها :

آیین های نوروزی نگارش دکتر مرتضا هنری

اساتیر و فرهنگ ایران دکتر جابر عناصری

جستاری چند در فرهنگ ایران دکترمهرداد بهار

مردم گیاه  گاهنامه علمی و عاموی فرهنگ مردم . تاسال پنجم شماره ۱و۲ سال ۱۹۹۷

گزارش مهرداد فرهمند مارس ۲۰۰۴ بی بی سی

گزارش خورشید همدم  جشن نوروز در تاجیکستان بی بی سی مارس ۲۰۰۴

شادان حنیف نوروز در سمرقند ۱۵ مارس ۲۰۰۴ بی بی سی

حاجی فیروز نماد کدام استوره است لادن پارسی بی بی سی

گروه فرهنگ و هنر ـ سميه قاضى زاده

www.savepasargad.com

کمیته بین المللی نجات پاسارگاد