كم‌آبي دامن آذربايجان را هم گرفت

International Committee to Save

the Archeological Sites of Pasargad

پيوند به صفحه اصل

كم آبي تنها مشكل دشت‌هاي مشهد، رفسنجان، جيرفت، سيستان‌ و بلوچستان و... نيست. اين مشكل دامنگير دشت‌هاي آذربايجان شرقي هم شده است تا آنجا كه گفته مي‌شود طي ده سال اخير سفره‌هاي زيرزميني آب در اين بخش از كشور بیست متر افت داشته است. حتي در برخي مناطق آذربايجان عمق چاه‌ها از هفتاد متر به صد و پنجاه متر هم رسيده است؛ با اين حال هرجا عمليات آبخيزداري اجرا شده مشكل كم‌آبي هم كاهش يافته است؛ طرح‌هايي كارساز كه با هزينه‌هاي اندك قابل اجراست. با اين حال،‌ كمتر استاني هست كه مسئولان منابع طبيعي آن براي اجراي اين طرح‌هاي حياتي با مشكل كمبود اعتبار مواجه نباشند. مسئولان منابع طبيعي آذربايجان شرقي هم از اين تنگناها مستثنا نيستند.

رهگذري كه از تبريز به كليبر و منطقه جنگلي ارسباران سفر مي‌كند در بين راه و درحد فاصل شهرهاي اهر، هوراند و كليبر مجذوب كشتزارهاي سرسبزي مي‌شود كه در دوسوي جاده تا دوردستها، تپه‌ماهورها را پوشانده حتي دامنه اين كشتزارهاي ديمي گاه از دامنه كوه‌ها پا فراتر گذاشته تا نزديكي‌هاي قله را در برگرفته است تا آنجا كه حتي لكه‌اي بدون كشت وجود ندارد. اين شيوه كشت در مناطق كوهستاني از اهر تا كليبر همه جا حتي در شيب‌هاي بيش از چهل و پنج درجه هم دامنگير طبيعت است. ديمزارهايي كه فرسايش خاك را در اين استان سرعتي شتابناك داده‌اند. مهندس ميرمحبوب حسيني موسوي، معاون اجرايي آبخيزداري استان دراين‌باره مي‌گويد: استان آذربايجان شرقي توپوگرافي خشني دارد. كوهستاني بودن استان سبب شده سرعت فرسايش در اين منطقه به نسبت ساير مناطق سرعت بيشتري داشته باشد.

موسوي دام مازاد بر مرتع و شخم در جهت شيب در اراضي شيبدار را از مهم‌ترين عواملي مي‌داند كه باعث دامن زدن به فرسايش خاك در استان شده است. به گفته وي، نزديك به هشت ميليون و نهصد هزار واحد دامي در مراتع استان وجود دارد كه اين ميزان سه برابر ظرفيت دام مجاز در مرتع است. اين تعداد دام پوشش گياهي را با خطر جدي مواجه ساخته است.

اما آنچه بيش از دام‌هاي غيرمجاز سرعت فرسايش خاك را شتاب داده شخم در جهت شيب است. بنا به آمار، فرسايش خاك در سه حوزه آبخيز استان يعني در حوزه اروميه سالانه هشت تن در هكتار، در حوزه ارس سالانه ده تن در هكتار و در حوزه سفيد رود اين ميزان سالانه دوازده تن در هكتار است.

موسوي كه بيش از بیست و نه سال تجربه كار در عرصه‌هاي مختلف آبخيزداري، جهاد سازندگي و منابع طبيعي را در پرونده كاري خود دارد، پيشنهادهايي براي مقابله فرسايش خاك ارائه كرده اما اين پيشنهادها با بي‌توجهي مواجه شده است. وي در تشريح پيشنهادهاي خود مي‌گويد: براي آنكه تراكتورها نتوانند در زمين‌هايي كه شيب آنها بيش از چهل و پنج درجه است شخم غلط بزنند، با طراحي، بايد چرخ‌هاي جلوي آنها بزرگ شود اين كار توانايي بالارفتن از شيب‌هاي بيش از چهل و پنج درجه را از تراكتور سلب مي‌كند. علاوه براين، ضروري است تراكتورها شماره‌گذاري و براي رانندگان متخلف جرايم سنگين وضع شود.

با اين اهرم، هيچ راننده تراكتوري به‌خود اجازه نمي‌دهد كه زميني را در جهت شيب شخم بزند زيرا مي‌داند به‌سادگي قابل شناسايي است ضمن آنكه با جرايمي چون توقيف تراكتور مواجه مي‌شود. اين اهرم‌هاي بازدارنده مي‌تواند شخم غلط را به ميزان قابل‌توجهي كاهش داده حتي به صفر رساند. از سوي ديگر موسوي معتقد است: دولت بايد با سازوكار قانوني مانع قطعه‌قطعه شدن اراضي موروثي شود. زيرا تفكيك اراضي بزرگ به قطعات كوچك، به‌دليل عرض كم اين قطعات امكان شخم با تراكتور در جهت مخالف شيب را سلب مي‌كند و ناچار اراضي در جهت شيب شخم‌زده مي‌شوند در نتيجه فرسايش خاك چند برابر مي‌شود

موسوي تصريح مي‌كند: مادامي كه زمينه مشاركت مردم ايجاد نشود هيچ طرح حفاظتي در عرصه‌هاي طبيعي با موفقيت همراه نمي‌شود. راهكار اصلي هم توانمند‌سازي‌ جوامع بومي و محلي است دولت بايد با برنامه‌ريزي درآمد روستاييان را بالا ببرد. براي نمونه منابع طبيعي در روستاي گرده سنگ، پنجاه و سه ميليون تومان در قالب طرح‌هاي آبخيزداري هزينه كرده است درحالي كه اگر طرح‌هاي آبخيزداري در اين منطقه با مشاركت مردمي توأم نبود سهم هزينه منابع طبيعي تا پانصد ميليون تومان افزايش مي‌يافت. دولت مي‌تواند با ارائه تسهيلات و خدمات، روستاييان را پايبند روستاها كند. اين شيوه از يكسو، مانع مهاجرت روستاييان به شهرها مي‌شود از سوي ديگر، زمينه احيا و حفاظت از خاك و آب را فراهم مي‌سازد.

معاون اجرايي آبخيزداري اداره كل منابع طبيعي استان آذربايجان شرقي، نيز مانند ديگر مديران منابع طبيعي كشور، از كمبود اعتبارات گله‌مند است: امسال بخش قابل توجهي از اعتبارات منابع طبيعي استان كم شده درحالي كه با توجه به افزايش تورم انتظار مي‌رفت بر ميزان اعتبارات افزوده شود. بنا به اظهار موسوي، اداره كل منابع طبيعي استان شصت پروژه آبخيزداري به حجم صد و هشتاد و چهار هزار و هفتاد و سه هكتار در نوزده شهرستان در دست اجرا دارد ضمن آنكه مطالعات چهل و دو هزار و صد و نود و نه هكتار از عرصه‌هاي آبخيز به پايان رسيده، اما كمبود اعتبار مانع اجراي اين طرح‌هاي حياتي شده است.

مهندس اسدالله ايلاتي، رئيس اداره منابع طبيعي اهر، با اشاره به اينكه حوزه‌هاي آبخيز اهر بالغ بر سیصد هزار هكتار است مي‌گويد: مطالعات 65 هزار هكتار به پايان رسيده و عمليات آبخيزداري اعم از بيولوژيكي و مكانيكي درچهل و پنج هزار هكتار از عرصه‌هاي منابع طبيعي شهرستان اهر در دست اجرا است. وي عمده‌ترين مشكل عرصه‌هاي تحت مديريت خود را وجود دام مازاد در مرتع عنوان مي‌كند و مي‌گويد: در حال حاضر 5 برابر ظرفيت مراتع دام در اين عرصه‌ها وجود دارد. كمبود اعتبار و مهاجرت معكوس روستاييان از شهرها به روستاها و تصرف اراضي ملي و طبيعي از سوي آنها به‌منظور توسعه كشاورزي از ديگر مشكلاتي است كه رئيس اداره منابع طبيعي اهر بدان اشاره مي‌كند. وي در پايان از آزاد‌سازي‌ 6500 هكتار اراضي مرتعي از دست متصرفان خبر مي‌دهد.

ايلاتي، گرچه تخريب‌هاي ناشي از عمليات معدني در حوزه تحت مديريتش را ناچيز ذكر مي‌كند اما بررسي‌هاي همشهري حاكي از آن است كه روزانه پنجاه الي شصت تريلي خاك استخراج شده از معدن مس مزرعه در ورزقان بارگيري و حمل مي‌شود. همچنان‌كه عمليات معدن سونگون در محدوده اراضي مرتعي و جنگلي ارسباران صدمات جبران‌ناپذيري را به اين منطقه وارد ساخته است. به‌ويژه رسوبات ناشي از عمليات معدني مس سونگون، به مخزن سد ستارخان اهر راه‌يافته سبب كاهش عمر مفيد آن مي‌شود.

يكي از طرح‌هاي آبخيزداري كه موسوي از آن به‌عنوان پروژه‌اي موفق ياد مي‌كند پروژه آبش احمد كليبر است پروژه‌اي كه عمليات اجرايي آن با 283ميليون تومان در سال هشتاد و سه آغاز مي‌شود و در ساله هشتاد و شش به اتمام مي‌رسد. مساحت اين حوزه آبخيز 5872 هكتار و ده روستا بهره‌بردار اين حوزه هستند. موسوي علت موفقيت اين طرح را مشاركت مردم عنوان مي‌كند و مي‌افزايد: با مشاركت مردم سیصد هزار اصله نهال در اين حوزه كاشته شد همچنين 3300 مترمكعب عمليات سنگي ملاتي به اجرا درآمد. اجراي اين طرح سبب شده علاوه بر بهره‌برداري از آب براي كاشت نهال، در حاشيه آبراه علوفه كاري شود. اين فعاليت‌ها فرسايش خاك را به حداقل ممكن رسانده ضمن آنكه به‌رغم كمبود آب در فصل تابستان، اين روستاها مشكل كم آبي ندارند. به گفته موسوي، اين طرح به ظاهر كوچك مانع مهاجرت صدها خانوار روستايي و اشتغال‌زايي در ميان آنها شده است

يكي از شگفتي‌هاي اين سفر، نگاه مديركل منابع طبيعي استان به رسانه و اصحاب رسانه بود. مرسوم است كه وقتي خبرنگاران براي تهيه گزارش به استاني سفر مي‌كنند مديركل منابع طبيعي استان در فرودگاه به استقبال خبرنگاران آمده در تمامي مراحل بازديد از طرح‌هاي مختلف، گام به گام اصحاب رسانه را همراهي مي‌كند. درعين حال در آخرين ساعات سفر طي نشست مطبوعاتي به پرسش‌هاي خبرنگاران پاسخ مي‌دهد. اين رويكرد مديراني است كه جايگاه رسانه را مي‌شناسند. آنها سفرهاي مطبوعاتي و حضور خبرنگاران را مغتنم مي‌شمارند تا از اين طريق مشكلات خود را به گوش مسئولان ارشد برسانند؛ فرصتي طلايي كه گاه چند سال به طول مي‌انجامد تا براي مديري در استاني فراهم شود.

به خاطر دارم در سفر به چابهار، مديركل منابع طبيعي استان، شبانه از زاهدان 8ساعت راه طي كرده بود تا صبح در فرودگاه ميزبان خبرنگاران و هيأت همراه باشد. اما مديركل منابع طبيعي آذربايجان در طول سفر نفسگير خبرنگاران نه تنها در هيچ طرح و بازديدي حضور نداشت كه به‌رغم وعده‌اي كه براي نشست مطبوعاتي داده بود حضور در مراسم كلنگ زني راه ارمنستان تبريز را به ديدار با خبرنگاران ترجيح داد و براي نخستين بار به خبرنگاران نشان داد كه مديري مي‌تواند ميزبان اصحاب رسانه باشد بي‌آنكه حتي لحظه‌اي در جمع آنها حضور پيدا كند‌؛ مديري شگفت‌انگيز يا مديريتي شگفت‌انگيز!

سفر به آذربايجان شرقي با دو شگفتي همراه بود ؛ نخست اينكه يكي از طرح‌هاي موفق آبخيزداري با مشاركت يك روحاني به اجرا درآمده بود؛ طرح آبخيزداري در روستاي گرده سنگ. 2530متر مكعب عمليات خاكي، 3474متر مكعب عمليات سنگي ملاتي، 350هكتار عمليات بذر پاشي و كاشت 12هزار اصله نهال عمليات اجرايي اين طرح آبخيزداري را شامل مي‌شود. مساحت حوزه آبخيز 5600هكتار است و علاوه بر اهالي گرده سنگ روستا‌هاي پايين دست هم از اين طرح بهره‌مند مي‌شوند.

محرم صفرزاده، در سال 69 با پشت‌كردن به تمامي مناصب دولتي به روستاي پدري‌اش بازمي‌گردد و كمر همت به احياي زادگاهش مي‌بندد. تلاش او در عرصه كشاورزي سبب مي‌شود در سال81 به‌عنوان آبخيزدار نمونه كشوري و در پي آن، در سال83 نيز به‌عنوان آبخيزدار نمونه استاني انتخاب شود. صفرزاده بي‌توجه به اين عناوين، دل در گروي كشاورزي دارد؛ مهم‌تر از آن رسالت تبليغي خود را در كسوت روحاني همچنان دنبال مي‌كند اما اين بار در عرصه حفظ و صيانت از آب و خاك.

او با دست‌هاي پينه بسته به ميان روستاييان مي‌رود و اهميت حفظ عرصه‌هاي طبيعي و نگاهداشت پوشش گياهي و خاك را به آنان گوشزد مي‌كند. صفر‌زاده كه به احترام خبرنگاران و هيأت همراه با لباس روحاني در جمع حاضر شده، با فروتني درباره فعاليت‌هايش مي‌گويد: با بازگشت به روستا 5 هكتار باغ سيبي كه از پدرم به ارث رسيده بود را به 30هكتار توسعه دادم. اين روحاني كشاورز اكنون1200 اصله درخت گردو، 3هزار اصله درخت سيب لبناني، 500 اصله بادام، 120 اصله هلو و 20هزار اصله صنوبر دارد. توليد علوفه براي دام، نيز كشت گندم و جو از ديگر فعاليت‌هاي اوست.

به گفته صفرزاده، تا 20روز ديگر 15 هكتار از اراضي كشاورزي‌‌اش به آبياري قطره‌اي تحت فشار تجهيز مي‌شود. اين نخستين گام در استفاده بهينه آب در روستاي گرده سنگ است. وي درخصوص كارآمد بودن طرح‌هاي آبخيزداري خاطر نشان مي‌سازد: در سال79 با اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در اين روستا، اوضاع مايوس‌كننده كشت و زرع دگرگون شد و به بركت آبخيزداري روستاي گرده سنگ نجات يافت. اما شگفتي دوم گريز مديركل منابع طبيعي استان از نمايندگان اصحاب رسانه بود