|
|
|
نقاشي و نقاشان در چهل ستون
از: مهدي رازاني کارشناس مرمت اشيای فرهنگي، تاريخي
نقاشي در باغ بهشت بناي چهل ستون (ت.1) از جمله معتبرترين بناهاي دوران صفوي در ايران و شهر اصفهان مي باشد که ساخت آن را به شاه عباس اول (996- 1038ه.ق) نسبت مي دهند.«درطي لایه برداری های سال 1327. ش دو کتيبه گچبري به خط نستعليق بر زمينه آبي و سروده شده به نظم در بالاي ايوان يافت شده است. که به ترتيب قدمت، کتيبه اول مربوط به شاه عباس دوم (1052-1075ه. ق) بوده وماده تاريخي آن 1057 ه.ق است که تا به امروز قديمي ترين مدرک به دست آمده براي تعيين زمان ساخت و باني چهل ستون مي باشد و کتيبه دوم مربوط به شاه سلطان حسين صفوي (1096-1135 ه.ق) است که محتواي تاريخي آن حاکي از تعميرات چهل ستون به فرمان وي درسال 1118ه.ق مي باشد.»
تصویر یک- دور نمایی شبانه از کاخ چهل ستون از جمله مشخصه هاي بارز کاخ چهل ستون که اهميت ويژه اي بدان مي دهد و مورد نظر اين سطور است نقاشي ها و نقاشان آن مي باشد. در رابطه با نقاشي ها بايدگفت: نمونه کاملي از نگاره هاي سده ی يازدهم و دوازدهم مکتب نگارگري اصفهان در نقاشي ايراني هستند. به طور کلي غير از تزئينات گياهي و حيواني که در بدنه ها کار شده در حدود هفتاد نقاشي ديواري با تکنيک هاي تمپرا و رنگ وروغن را در کاخ چهل ستون مي توان مشاهده کرد. «ديوار نگاره هاي اوليه اين کاخ به زمان شاه عباس دوم تعلق دارند و کاملاً ويژگي هاي مکتب اصفهان را مي نمايانند. در کنار اين ها نقاشي هايي با سبک دورگه (ايراني _ اروپايي) بر مي خوريم که در زمان هاي بعدي به کاخ افزوده شده اند. [نمونه آن نقاشي ها در ايوان هاي کناري چهل ستون قابل مشاهده اند] نقاشي هاي بزرگ تالار اصلي که در ضلع غربي واقع شده اند از مقابل در ورودي به ترتيب از راست به چپ عبارتند از: مجلس بزم شاه عباس کبير در پذيرايي از ولي محمدخان پادشاه ترکستان، جنگ شاه عباس اول با قشون عثماني در چالدران ( از الحاقات بعد از دوره صفويه) مجلس پذيرايي شاه طهماسب از همايون پادشاه هندوستان درجهت مقابل اين نقاشي ها در ضلع شرقي سالن از راست به چپ: منظره جنگ شاه اسماعيل اول با شيبک خان ازبک، جنگ نادرشاه افشار با قواي هند در کرنال (از الحاقات بعد از صفويه) و مجلس پذيرايي شاه عباس دوم از ندرمحمدخان پادشاه ترکستان نقاشي شده اند.» هم چنين چندين نگاره کوچک در بالاي ازاره ي تالار اصلي و اتاق هاي چهل ستون وجود دارد که مضمون آن ها عموماً مجالس بزم و سرور و داستان هاي تاريخي و ملي است. اين نگاره ها زنان و مردان جوان در حال عيش و طرب را نشان مي دهند. که به همراه غلامان و نديمه هاي خود در حال خوش گذراني در دل طبيعت هستند. امروزه کارشناسان در مورد نقاشي هاي چهل ستون تقريباً در اين امر تفاهم دارند که «قالب نقاشي هاي اصيل مربوط به سبک و کارگاه رضا عباسي است خصوصاً نگاره هاي کوچکي که بالاي ازاره ها هستند و با تکنيک تمپرا کار شده اند. هم چنين آن ها را نتيجه کار، کارگاهي همکاران رضا عباسي به ويژه محمدقاسم مي دانند. در دوره هاي بعد نيز نقاشاني همانند محمد صادق بر ديواره هاي اين بناي ارزشمند به نقش پردازي پرداخته اند و محمدصادق در واقع آخرين نقاشي است که بر خود بنا نقاشي مي کند و افراد ديگري که در ادامه نام برده مي شوند در واقع هنرمندان اسبقي بودند که به کار تعمير و پاک کردن دخل، تصرفات و آسيب هاي ايجاد شده در زمان ظل السلطان فرزند اسبق ناصرالدين شاه پرداختند. آغاز تعميرات نقاشي در چهل ستون با سارکيس خاچاتوريان است. بعد از او و در دوره ي بعدي اين کار توسط افرادي همانند حاج ميرزا آقا امامي، جعفر رشتيان، حاج حسين مصورالملکي و استاد جواد رستم شيرازي در سال هاي مابين 1320 تا1327.ش انجام مي گيرد. شيوه ي کار اين اشخاص که همگي نقاش و نگارگر بودند؛ به سبک نگارگران اصلي بنا و شامل اقداماتي از قبيلِ استحکام بخشي، بازسازي رنگ ها و تکميل قسمت هاي کمبود نقاشي ها با کمي دخل و تصرف بوده است. به نحوي که ايشان بر روي نقاشي هاي قديمي که لايه محافظشان تيره شده و رنگ شان پوسته گرديده يا در قسمت هايي دچار ريختگي رنگ و آسيب شده بودند، با تکنيک رنگ وروغن (همان نقاشي ها را با در نظرگرفتن اندازه، ابعاد و رنگ گذاري که نقاشان اصلي به کار گرفته بودند؛ با تکميل قسمت هاي کمبود) بازآفريني مي کنند. ايشان در کارهاي خود اغلب به سبک قديمي نقاشي ها توجه داشته وسعي نموده اند تا کپيه اي برابر با نقش اصلي را برروي خودش اجرا نمايند. چندي بعد با آغاز مرمت علمي در ايران (دهه40. ش) رنگ هاي الحاقي اين هنرمندان از روي بسياري نقاشي ها پاک مي شود. در قسمت هايي نيز کار ايشان را به اقتضاي مسائل زيبايي شناسي و قوانين حاکم بر مرمت علمي به يادگار باقي مي گذارند. در همين راستا نظر به اين که کاخ چهل ستون و نقاشي هاي آن، بارزترين ديوارنگاره هاي ايران در عصر صفويه مي باشند و بازشناسي آن ها و نقاشان و هنرمندان شاخصي که بر روي آن ها کار کرده اند بسیار حائز اهميت می باشد. در اين نوشته به معرفي و بررسي اقدامات هنرمندان نقاش و تعمبرکنندگان معروف و آثار ايشان پرداخته مي شود.
رضا عباسي آقا رضا معروف به رضا عباسي (970-1048 ه.ق) هنرمند معروف و بنيان گذار مکتب نقاشي اصفهان در عصر شاه عباس اول صفوي است وي در حدود سا ل 970 ه.ق در مشهد در دربار ابراهيم ميرزا متولد مي شود. پدرش علي اصغر کاشاني به احترام امام هشتم شيعيان نامش را رضا مي نهد... او به عنوان نقاش طراز اول در سال 996ه.ق به کارگاه اصفهان مي پيوندد و به روايتي در سال 1048ه.ق از دنيا مي رود. سبک نقاشي وي در عصر خودش و پس از آن پيروان زيادي مي يابد که تحت عنوان مکتب نقاشي اصفهان شناخته مي شود. بسياري معتقدند نقاشي هاي چهل ستون خصوصاً نگاره های پايين دوال در تالار اصلي و اتاق ها کار رضا عباسي و کارگاه وي مي باشد.»
لوکاس، آنجل و هالست در عهد شاه عباس اول و جانشين او پاي اروپاييان به ايران باز مي شود و اغلب آنان هداياي مختلف از جمله پرده هاي نقاشي براي شاه مي آوردند. از نوشته هاي سفيران و جهانگردان اروپايي عصر صفوي برمي آيد که شماري از نقاشان اروپايي در دربار شا هان صفوي به کارگماشته شده و مامور نقاشي از چهره و اندام سفرا و اروپاييان مشهور در کاخ چهل ستون و عالي قاپو گشته اند و از هنرمنداني چون يان لوکاس، وان هالست، و فيليپ آنجل نام برده شده است.« اما هيچ مدرکي دردست نيست که بتوان برمبناي آن نقاشي هاي کاخ چهل ستون و يا ديگر آثار فرنگي مآب را به نقاشان نامبرده نسبت داد؛ ولي مي توان حدس زد کارهاي رنگ وروغني ايشان الگويي براي تجربه هاي تازه برخي از نقاشان ايراني بوده است. » از آثاري که در کاخ چهل ستون به فيليپ آنجل نسبت مي دهند نگاره هاي فرنگي ساز(ت.2) در ايوان شمالي را مي توان برشمرد.»
تصویر 2- فرنگی سازی احتمالاً کار نقاشانی هم چون لوکاس و آنجل ایوان شمالی چهل ستون محمد صادق [آقا صادق] ( نقاش وقلمدان ساز) آقا صادق به عنوان برجسته ترين نقاش سده ي دوازدهم در حدود سال هاي 1178- 1121 ه.ق فعاليت مي کرده و در زمينه هاي مختلف نقاشي و قلمدان سازي آثار قابل ملاحظه اي ازخود به جاي گذاشته است.» وي از شاگردان معروف علي اشرف نقاش بوده و از زمان کريم خان زند تا آغاز سلطنت فتحعليشاه به کار هنري مشغول بوده است. نقاشي او را مي توان چون حلقه رابط ميان فرنگي سازي (سده دوازدهم) و پيکرنگاري دربار دانست. محمد صادق اسلوب رنگ و روغن را با مهارت به کار مي برده و عمدتاً آثاري با موضوع هاي رزمي، بزمي، از او به جاي مانده است. وي به خصوص در تجسم ملاحت چهره ها و لطافت پوست استاد بوده وآثارش را با سجع «يا صادق الوعد»، «آقا صادق» و «صادق از لطف علي اشرف شده» رقم مي زده است. ديوارنگاره هاي جنگ چالدران و جنگ کرنال (ت.3) در تالار اصلي چهل ستون از آثار اوست. از ديگر آثار او رستم خان زند (اواخرسده دوازدهم)، شاهزاده سوار بر اسب و نبرد با اژدها اواخر سده ی دوازدهم را مي توان نام برد» تابلوي جنگ کرنال نادرشاه را در زمان محمد خان قاجار (1263ه.ق) کشيده يا تعمير کرده است با توجه به دو بيت شعري که زير تابلو نوشته شده مي توان انگاشت وي اين نقاشي را تعمير [يا نوسازي] کرده است.» «بحسب الحکم شاهنشاه قاجار/ فريدون فرمحمد خان قاجار/ زکلک صادق افشار نو شد/ نشان و فرِ نادر شاه افشار (يا صادق الوعد)»
تصویر3- سمت راست جنگ شاه عباس اول با قشون عثماني در چالدران سمت چپ جنگ نادرشاه افشار با قواي هند در کرنال محمدحسن افشار اُرومي نقاش و قلمدان نگار ايراني، فعال در عهد ناصري که در چهره نگاري، نقاشي صحنه هاي رزمي و گل و مرغ دست داشته و مي کوشيده قواعد طبيعت پردازي را رعايت نمايد. وي با تکنيک هاي رنگ روغن و آبرنگ به نحو شايسته اي کارمي کرده است. از جمله آثار محمدحسن افشار به تصوير آبرنگ محمدخان قاجار و تابلوي رنگ و روغن شمايل ناصرالدين شاه(ت.4) که به سال 1276ه.ق کشیده شده و زماني بر ديوار چهل ستون نصب بوده مي توان اشاره کرد.» اين تابلو ارزشمند با ارتفاعي حدود 200 سانتي متر و پهنايي حوالي 140 سانتي متر در دهه 40 ضمن تعميرات داخلي بنا از ديوار پايين آورده مي شود تا در تالار جديدي كه قرار بوده ساخته شود؛ نصب گردد.» [براي مدتي در انبار چهل ستون باقي مي ماند سپس به انبار هنرستان هنرهاي زيبا مي رود و شنيده ها حاکي ا ز آن است که متاسفانه اين تابلو ارزشمند در سال 1362 در حياط هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان به آتش کشيده مي شود.]
تصویر4- تصویر ناصرالدين شاه عمل محمد حسن افشار1276ه.ق سارکيس خاچاتوريان سرکيس خاچاتوريان از نقاشان ارامنه جلفاي اصفهان به سال 1886 ميلادي در ارمنستان غربي در شهر مالاتيا به دنيا آمده و در روم تحصيل نقاشي نموده است تا جايي که نقاش مشهوري گشته و به دعوت دولت وقت ايران مابين سال هاي 1310 -1307.ش به اصفهان مي آيد تا نقاشي هاي کاخ ها وآثار باستاني اصفهان را تعمير کند.» وي در کاخ چهل ستون به تعمير و بازسازي نقاشي ها (بارنگ و روغن) و هم چنين کپيه تعدادي از آن ها مي پردازد و کپيه هايش را در تهران، پاريس، قاهره، لندن، نيويورک، استکهلم، اسلو و ساير شهرها به نمايش گذاشته و باعث شگفتي عظيم هنرشناسان مي شود. هنري ماتيس پس از مشاهده نسخه هاي نقاشي خاچاتوريان در نمايشگاه [پاريس] به سارکيس گفته است:« شما چيزي را به ما داديد که مادرپي آن بوديم.» خاچاتوريان در سال 1947.م / 1326.ش در پاريس فوت نموده است. آثار تعميرات خاچاتوريان در دوره هاي بعدي از روي نقاشي ها چهل ستون پاک شده است.
حاج حسين مصور الملکي حسين مصور الملکي ( نگارگر و مذهب اصفهاني 1268- 1348. ش) هنرمندي که کارش به لحاظ تنوع شيوه، موضوع و نحوه استفاده از شگردهاي طبيعت پردازي، در ميان آثار نگارگران معاصر متمايز است. او در اصفهان، و در يک خانواده هنرمند به دنيا آمد. « فرزند محمد حسن نقاش و نوه ي زين العابدين نقاش و نبيره ي محمد كريم نقاش بود. اما مقام هنري هيچ كدام از آنان به درجه ي استاد مصور الملکي نمي رسيده است.» مصور الملکي نخست فن قلمدان سازي را از پدرش آموخت و سپس با تلاش خويش در رشته هاي سنتي ديگر هم چون نگارگري، تذهيب، طراحي قالي و کاشي و نيز نقاشي رنگ و روغن مهارت يافت. - از آثار معروف او تابلوي جنگ جهاني دوم 1321 و تابلوي تخت جمشيد که با آن در نمايشگاه جهاني بروکسل برنده شد و جايزه گرفت را مي توان برشمرد.- » مصور الملکي(ت.5) بعد از خاچاتوريان جزء اولين تعميرکنندگان نقاشي هاي چهل ستون در دهه 20.ش بوده است و نقل است که وي تنها بر روي تابلوهاي بالاي طره در تالار اصلي کار کرده است.
تصویر 5 – چهره نقاشی شده مصور الملکی، اثر خود نقاش ميرزا آقا امامي(محمد مهدي) استاد محمدمهدي امامي، مشهور به ميرزا آقا امامي نقاشباشي(ت.6) در سال 1299 ه.ق از خاندان سادات امامي اصفهان متولد شد وي فرزند "سيدمحمدحسين امامي" معروف به گل و بته ساز و نوه ي ميرزا نصرالله امامي نقاشباشي بوده که دردوره ي ناصري از بزرگان نقاش به شمارمي رفته است. ميرزاآقا از جمله هنرمندان نابغه معاصر است که هنوز در ميان جامعه هنري ايران به استحقاق شناخته نشده است. وي در چندين فن از فنون نقاشي مانند مينياتور(سبک صفوي)، تذهيب، آبرنگ ايراني،گل و بوته، تشعير، نقشه فرش، در سازي و نقاشي بر روي دستبندهاي عاج، سوخت کاري، زبردست بوده است. استاد امامي در جواني به تشويق پدرش به مدرسه علوم ديني مي رود ولي ذوق فطري و شيفتگي بسيارش به رشته هاي گوناگون نقاشي او را از مدرسه برون کشيده و به کارگاه نقاشي مي کشاند. ميرزا آقا هم زمان با نهضت مشروطه خواهي به تهران رفت و با آشنا شدن با «ميرزا رضي صنيع همايون» که از تذهيب کاران و ميناسازان طراز اول بود به تمرين فنون نگارگري پرداخت و سپس کارگاه معتبري براي گرد آمدن هنروران بنياد نهاد، و به تمرين در فنون نگارگري پرداخت و در همان اوقات به ديدار «کمال الملک» نائل شد و از راهنمايي هاي او بهرگيري کرد. وي پس از بازگشت به اصفهان، کارگاهي داير کرد. که آنجا محفلي براي تربيت شاگرداني معروف همانند: استادحسين خطايي و استاد محمود فرشچيان و استاد حسين اسلاميان و... گشت. امامي علاوه بر وجوه هنرمندي اعلا، از جهت اخلاقي و معنوي نيز هنرمندي خوشخو و ديندار بوده است.» ميرزا آقا نيز از جمله هنرمنداني است که در کاخ چهل ستون به تعميرات نقاشي پرداخته و در بررسي تاريخچه تعميرات نقاشي چهل ستون از ايشان نام برده مي شود. به طور مشخص نمي دانيم ميرزا آقا امامي و حتي جعفر رشتيان بر روي کدام تابلوها کار کرده اند اما به نظر مي رسد در دهه 20.ش اين دو تن به همراه حاج مصورالملکي و جواد رستم شيرازي در تالار اصلي چهل ستون کار کرده اند. در مورد ميرزا آقا امامي آمده: «وي به دستور ميرزا حسين صنيع همايون در تعمير نگاره هاي کهنه عهد صفوي در اصفهان» [بناي چهل ستون واحتمالاً عالي قاپو] کار کرده است. ميرزاآقا در 1374ه.ق / 1334 .ش در سن 75 سالگي در شهر اصفهان بدرود حيات گفته است.»
تصویر 6 – استاد میرزا آقا امامی جعفر رشتيان در سال 1304 .ش در اصفهان و در خانواده اي هنرمند متولد شد از قول وي نقل شده است که پدرانش در طي چند نسل تماماً نقاش و طراح بوده اند. جعفر رشتيان از کودکي نزد دايي هاي خود و دايي هاي مادرش تعليم نقاشي گرفته و آموزش ديده است... و او به طور کلي در مينياتور سازي و نقاشي طبيعت و طراحي فرش مهارت داشته و براي احيا هنرهاي سنتي علاوه بر کار و سبک صفوي، شيوه قاجاري را نيز مورد توجه قرار داده است از کارهاي معروف ايشان طرح سر در هشت بهشت بوده که بعدها خراب گشته و (طرح تعداد زيادي منازل و نقاشي هاي مهمانسراي عباسي و مرمت امامزاده اي در نطنز قابل ذکر است ) بسياري از تابلوهاي زيباي او روي فرش بافته شده اند. وي يکي از چند طراح شناخته شده و صاحب سبک اصفهاني بوده که در سال 1367 به بيماري سرطان حنجره دارفاني را ودا ع مي گويد.» جعفر رشتيان (ت.7) نيز از جمله نقاشاني است که در دهه 20 .ش در کاخ چهل ستون به تعمير نقاشي هاي پرداخته است. کارشناسان معتقدند در نگاره زير (ت.8) که در تالار اصلي چهل ستون واقع شده (آثارالحاقات دهه 20 .ش) سر پرسوناژهاي کناري کار استاد امامي يا استاد رشتيان مي باشد. که بنا به مقتضيات حفاظتي نگه داشته شده اند.
تصویر 7- استاد جعفر رشتیان در آخرین روزهای زندگی
تصویر.8 - نگاره در تالار اصلی، سر پرسونازها کار استاد رشتیان یا امامی است
جواد رستم شيرازي استاد جواد رستم شيرازي به سال 1298.ش در اصفهان متولد شد.در پنج سالگي کارنقاشي را زير نظر وزيرزاده آغاز کرد. درحوالي 17 سالگي بعد از گذراندن دوران ابتدايي به عنوان نخستين دانش آموز هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان زير نظراستاد بهادري دوره مينياتور و تذهيب را گذراند. پس از آن به هنرکده ی دانشگاه تهران راه يافت و آن جا نزد استاداني مانندآقايان حيدريان و محمدمحسن فروغي کار نقاشي را ادامه داد. بعد از آن به مدت 20 سال در دبيرستان هنرهاي زيباي اصفهان، شاگردان بسياري را تربيت نمود. از آن جمله مي توان به آقايان هوشنگ جزي زاده، اکبرمصري پور، ياسائي شاه جانيان، بهرام طاهري، علي واليان و برادران اخوت اشاره کرد. استاد رستم به در ميان اهل فن به استاد نمونه نگارگري و طراحي فرش معروفند و از جمله کارهاي ماندگار ايشان، طراحي فرش نفيس مجلس شوراي ملي در ابعاد 11در11متر، طراحي قسمت هايي از نقوش تزئيني مهمان سراي عباسي، کپيه مجموعه کاشي موجود در موزه چهل ستون به سال 1327 .ش و... را مي توان برشمرد. وی (ت.9) در سال 1384ديده از جهان فروبست.» استاد رستم نيز در دهه 20.ش در چهل ستون کار تعميرات نقاشي انجام داده اند تعمير 3 تابلو به ايشان منصوب بوده که امروزه تنها يک چهره سازي کوچک و مجموعه کاشي کپيه (ت.10-11 ) از اصل به غارت رفته از ايشان به يادگارگذاشته اند.
تصویر 9 – استاد جواد رستم شیرازی
تصویر10- نگاره اي تعمير شده توسط استاد شيرازي و باقی گذردن صورت سازي پرسوناژ وسط توسط مرمت گران
تصویر11- کپیه مجموعه کاشی چهل ستون اثر استاد رستم شیرازی در سال 1327
پي نوشت: . تعبير چهل ستون، باغ بهشت ازخاطرات استاد جزي زاده در به سال 1324 .ش زماني که به عنوان شاگرد رستم بر روي نگاره هاي چهل ستون کار مي کردند گرفته شده است.(درگه اهل هنر ذيل«استادهوشنگ جزي زاده») . نيکزاد، کريم ؛اميرحسيني؛« فهرست تاريخچه ابنيه تاريخي اصفهان»، اصفهان : چاپخانه دادا، تيرماه 1333، ص58 . پاکباز، رويين.« نقاشي ايراني (ازديربازتا امروز)»، تهران : زرين وسيمين، چاپ سوم 1383 ،ص129 .محمد قاسم تبريزي (نگارگر ايراني)محتملاً(965 ق- 1040.ق) از جمله نقاشان برجسته مکتب اصفهان مي باشدکه با توجه به وجوه تشابه کارهاي او و رضا عباسي مي توان چنين فرض کرد وي استاد يا همکار رضا عباسي بوده است.و محتملاً در ديواره نگاره هاي چهل ستون و عالي قاپو مشارکت فعال داشته است.(پاکباز،دايرةالمعارف ذيل « محمد قاسم تبريزي ») . مطالعه بيشتر ر.ک: کنباي ،شيلا،« رضا عباسي گردشگر سرکش»، ترجمه:يعقوب آژند ،تهران:فرهنگستان هنر ،چاپ اول زمستان 1384 .جواني،اصغر.»معرفي برخي ازنقاشان شهراصفهان (از قرن6تا13هجري)»،فصلنامه فرهنگ اصفهان،ش.33و34-زمستان1386،ص112-123 . پاکباز. » نقاشي ايراني» ،همان، ص 132 . جواني. همان، ص112-123 . پاکباز،« نقاشي ايراني»، همان ،145 . جوانی. همان، ص112-123 . پاکباز،رويين. » دايره المعارف هنر»، تهران: فرهنگ معاصر،چاپ پنجم،1385، ذيل«محمد صادق» . نيکزاد، کريم،اميرحسيني. همان ، ص56 . پاکباز.دايرة المعارف، همان، ذيل« محمدحسن افشار» . هنرفر، لطف‌الله. »كاخ چهل ستون» ،هنرومردم .دوره11، ش 121 (آبان 51): ص3-31 . ميناسيان،لئون. «نقاشان ارامنه جلفا» «جزوه پلي کپي» ،جلفا_ اصفهان ،1385،کتابفروشي آلفرد، ص 7-8 . قازاريان،مانيا. «هنرنقاشي جلفاي نو»، ترجمه اديک گرمانيک،ناشر، هويکادگاريان، چاپ اول ،دي ماه 1363 ،ص 19 .كريمي، علي.«حسين مصورالملكي»، دوره2، ش24 (مهر43): ص19-23 . پاکياز، دايرةالمعارف هنر ،ذيل «مصور الملکي» صوراصرافيل. شيرين «طراحان بزرگ فرش ايران(سيري در مراحل تحول طراحي فرش) »،تهران:پيکان ،چاپ دوم 1381،ص258 . برومند،عبدالعلي اديب.«خاندان هنر(ميرزا آقا امامي مشهور به ميرزا آقا)»، هنر ايران(ضميمه ماهنامه روزنامه ايران)، آبان 1381،ص13-15 . جواني.همان، ص112-123 . صوراصرافيل.همان ،ص 238 «درگه اهل هنر(زندگي وآثاربرگزيدگان هنرهاي سنتي اصفهان)»,اصفهان:دانشگاه هنراصفهان باهمکاري انتشارات گلدسته چاپ اول،1380 ص61
منابع: - برومند،عبدالعلي اديب؛ « خاندان هنر(ميرزا آقا امامي مشهور به ميرزا آقا)»، هنر ايران (ضميمه ماهنامه روزنامه ايران)، آبان 1381 - پاکباز،رويين.؛ «دايره المعارف هنر»،تهران: فرهنگ معاصر،چاپ پنجم،1385، - پاکباز، رويين« نقاشي ايراني (ازديربازتا امروز)»، تهران : زرين وسيمين، چاپ سوم 1383 - جواني،اصغر« معرفي برخي از نقاشان شهر اصفهان (از قرن6تا13هجري)»، فصلنامه فرهنگ اصفهان،ش.33و34-زمستان1386، - صوراصرافيل، شيرين.«طراحان بزرگ فرش ايران(سيري در مراحل تحول طراحي فرش)»، تهران: پيکان ،چاپ دوم 1381، - «درگه اهل هنر(زندگي وآثاربرگزيدگان هنرهاي سنتي اصفهان)»،اصفهان: گلدسته چاپ اول، 1380 - قازاريان، مانيا. «هنرنقاشي جلفاي نو» ترجمه اديک گرمانيک، ناشر، هويکادگاريان، چاپ اول ،ديماه 1363 - كريمي، علي.«حسين مصورالملكي». هنرومردم ، دوره2، ش24 (مهر43) - ميناسيان، لئون. «نقاشان ارامنه جلفا»، «جزوه پلي کپي» ،جلفا-اصفهان ،1385، (کتابفروشي آلفرد) - نيکزاد،کريم ،اميرحسيني؛« فهرست تاريخچه ابنيه تاريخي اصفهان»، اصفهان :چاپخانه دادا، تيرماه 1333 - هنرفر، لطف‌الله.«كاخ چهل ستون»، هنرومردم ، دوره11، ش 121 (آبان 51)
کميته بين المللی نجات پاسارگاد
|
