|
|
نگاهی به پیشینه نیایش گردش سال
شاهین سپنتا
منظور از اصطلاح « تحویل سال » که با عبارت های دیگری همچون « تحویل سنه » ، « سال گردش » ، « حلول سال » یا « گردش سال » نیز شناخته می شود، لحظه ای است که انتقال برج دوازدهم سال یا برج فلکی « حوت » یا « ماهی » به برج اول سال یا «حمل» یا « بره » انجام می شود. این لحظه، هنگام آغاز اعتدال بهاری در نیمکره شمالی و همزمان با اعتدال پاییزی در نیمکره جنوبی است و در آن هنگام خورشید از استوای زمین می‌گذرد و به سوی شمال آسمان می‌رود. پس از آن که "تحویل سال " انجام می شود، « نوروز» که نخستین روز سال نیز هست، فرا می رسد.
هنگام گردش سال از دیرباز نزد ایرانیان و همه مردمان کشورهای گستره فرهنگی نوروز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده است و همه ساله در آستانه نوروز، برپادارندگان این جشن کهن در کنار خوان نوروزی یا سفره هفت سین، چشم به راه هستند تا "هنگام گردش سال " فرا رسد و سال نو با رسیدن فروردین ماه و بهاران زیبا آغاز شود.
یکی از آیین های ویژه هنگام گردش سال، خواندن « نیایش گردش سال» یا «دعای تحویل سال» است که خانواده های ایرانی با توجه به باورهای خود در این هنگام نیایشی را می خوانند و دعایی که به صورت رسمی از رسانه ها پخش می شود، این دعای معروف است: « یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول و الاحوال، حول حالنا الا احسن الحال. »
هرچند که در نگاه اول به نظر می رسد که این دعا پشتوانه دینی و مذهبی مستندی دارد اما بررسی های دقیق تر نشان می دهد که این دعا از پیشینه تاریخی و مذهبی چندانی برخوردار نیست و در هیچ یک از منابع و ماخذ پیش از دوران صفوی اشاره ای به آن نشده است.
حتا در روایتی که درباره نوروز از "معلی بن خنیس" وارد شده هیچ گونه اشاره ای به دعای تحویل سال نشده و به جای این دعا یک سلسله آداب و سنن و انجام چهار رکعت نماز توصیه شده است. چنان که شیخ عباس قمی ( ۱۲۹۴ – ۱۲۵۴ ق ) در "مفاتیح الجنان " آورده است: « و اما اعمال عيد نوروز پس چنان است كه حضرت صادق عليه السلام به مُعَلَّى بن خنيس تعليم فرموده كه چون روز نوروز شود غسل كن و پاكيزه ترين جامه هاى خود را بپوش و به بهترين بوهاى خوش خود را خوشبو گردان و در آن روز روزه بدار پس چون از نماز پيشين و پسين و نافله هاى آن فارغ شوى چهار ركعت نماز بگذار يعنى هر دو ركعت به يك سلام و در ركعت اوّل بعد از حمد ده مرتبه سوره اِنّا اَنْزَلْناهُ بخوان و در ركعت دوّم بعد از حمد ده مرتبه سوره قُلْ يا اَيُّها الْكافِروُنَ و در ركعت سيّم بعد از حمد ده مرتبه سوره قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ و در ركعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ بخوان و بعد از نماز به سجده شكر برو و اين دعا را بخوان: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ الاْوْصِيآءِ الْمَرْضِيِّينَ ... »
همچنین در کتاب های مشهور ادعیه همچون " اقبال الاعمال" سید ابن طاووس و "مصباح المجتهد" شیخ طوسی نیز اشاره ای به دعای تحویل سال نشده و این نشان می دهد چه در منابع اهل سنت و چه در منابع تشیع، سند روایی مورد اعتمادی برای آن موجود نمی باشد جز این که محمد باقر مجلسی ( 1037 – 1111 ق ) در کتاب « زاد المعاد » که درباره اعمال و ادعیه ماه ها نوشته ، در این مورد گزارش می کند: « در کتب غیر مشهوره، روایت کرده اند که در وقت تحویل سال این دعا را بسیار بخوانید و بعضی 366 مرتبه گفته اند: یا محول الحول و الاحوال، حول حالنا الی احسن الحال. و در روایت دیگر: یا مقلب القلوب والابصار یا مدبر الیل و النهار یا محول الحول و الاحوال ، حولحالنا الی احسن الحال.» در این گزارش مجلسی تصریح دارد که این دعا در "کتاب های غیر مشهور" ثبت و ضبط شده یعنی در کتب اربعه شیعه و کتاب های مشهور ادعیه نیامده . نکته دیگر این که دو شکل از دعا را گزارش می کند، یکی این که تنها بخش آخر دعا را می آورد و دو دیگر این که دعا را به طور کامل گزارش می نماید.( دعای تحویل سال ، نادر کریمیان سردشتی،کتاب ماه هنر، بهمن و اسفند 79 )
نکته مهم دیگر این که بیشتر ترکیبات این دعا در متون معتبر عربی و کتب دینی همچون قرآن سابقه ندارد و تنها به خاطر الگو برداری ، قرینه سازی و تقلید سازندگان آن، شباهت هایی دیده می شود. برای نمونه:
1- عبارت " مقلب القلوب و الابصار" با این مفهوم در قرآن و متون دینی سابقه ندارد و منظور از عبارت « ... یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار » نیز که یک بار در قرآن در سوره نور آیه 37 آمده ، روز قیامت است و ارتباطی مستقیمی به تحویل سال ندارد. در کتب حدیث هم از این عبارت خبری نیست و در برخی احادیث که هیچ ارتباطی با تحویل سال ندارند، عبارات مشابه « مصرف القلوب » یا « مثبت القلوب » دیده می شود.
2- عبارت « مدبر اللیل و النهار» به این صورت و مفهوم در قرآن نیامده و سازندگان دعا عبارت قرآنی « یقدر اللیل و النهار» از سوره مزمل آیه 20 ، را به عبارت « مدبر اللیل و النهار » تغییر داده اند.
3- عبارت « احسن الحال » نیز در قرآن وجود ندارد و سازنده یا سازندگان این دعا عبارت « احسن العمل » سوره ملک را به « احسن الحال » تغییر داده اند.
بر این پایه، به نظر می رسد که دعای تحویل سال از پایه و بنیان مذهبی برخوردار نیست و در دوران صفوی با استفاده از ترکیبات عربی و یا الگو برداری از آن ها ساخته و پرداخته شده است. نکته دیگر این که اگر چه تشیع صفوی در پرداختن و ترویج این دعا کوشید اما تا آنجا که اطلاع داریم این دعا در بین شیعیان دیگر کشورهای شیعه نشین همچون لبنان، عراق، پاکستان و ... نیز شناخته نمی شود و کاربرد ندارد و حتا در بین ایرانیان غیر شیعه همچون اهل تسنن و پیروان دیگر ادیان نیز رسمیت ندارد.
نکته دیگر این که اگرچه در نظر برخی ایرانیان فارسی زبان این دعای آهنگین مشهور است اما نزد عرب نمونه ای از قطعات عربی دارای فصاحت و بلاغت به شمار نمی رود.
به این ترتیب خواندن یا نخواندن این دعا در آستانه نوروز و در آغاز سال نو ایرانی و به هنگام گردش سال نو نمی تواند نشانه پایبندی یا عدم یایبندی به واجبات دینی و مذهبی به شمار آید. از این روی در سال های اخیر گروه های مختلف ایرانیان برآنند که از نیایش های فارسی به عنوان جایگزین این دعا برای هنگام گردش سال بهره ببرند.
در همین راستا، این نگارنده از برخی از سرایندگان توانمند خواهش نمود که نیایش گردش سال را با واژگان زیبای فارسی برای کسانی که می خواهند به زبان شیرین فارسی نیایش بخوانند، بسرایند. استاد ادیب برومند، استاد توران شهریاری، پرفسور حسن امین و خانم هما ارژنگی هر یک از دیدگاه خود کوشیدند تا همان مفاهیم دعای تحویل سال را در سروده های زیبای خود بازسرایی کنند که در دنباله نوشتار خواهید خواند و در پایان نیز سروده ای از این نگارنده با همین موضوع پیشکش می شود:
استاد ادیب برومند، شاعر ملی ، همان عبارات و مفاهیم دعای تحویل سال را استادانه با واژگان فارسی چنین سرود:
ایا سالیان را دگرگون نمای / توان را گهی کم ، گه افزون نمای
به دانش گمارنده روز و شب / به ما با شکرخنده بگشای لب
استاد توران شهریاری نیز نیایش زیبای زیر را برای هنگام گردش سال به فارسی زبانان ارمغان داد:
خدایا مرا سال نو یار باش / ز هر رنج و سختی نگهدار باش
به من راه بنما به سوی خوشی / نجاتم ببخش از غم و ناخوشی
به عمری که مانده ست از من به جای / به سوی سه نیکی مرا رهنمای
پرفسور حسن امین، شاعر توانمند و نکته سنج نیز سروده شاد و آهنگین نوروزی خود را که دربرگیرنده همان مفاهیم دعای تحویل سال است، چنین سرود :
سال نوی آمد و نوروز شد / روز جهان فرخ و پیروز شد
ای که دگرگون ز تو شد قلب ها / دیده ما نیز ز مهرت رها
بار خدا ! ای که جهان زان توست / گشت مه و سال به فرمان توست
سیر شب و روز به تدبیر توست / سال نو و پار به تقدیر توست
حال که باز آمده تحویل سال / حال همه خوب کن ای ذوالجلال !
سراینده خوش ذوق و توانا ، سرکار خانم هما ارژنگی نیز نیایش نوروزی خود را چنین سروده اند:
الا ای اهورای با فر و جاه / به فرمان تو تابش هور و ماه
در این روز نو از مه فروردین / به آیین جمشید فرخنده دین
بگردان دل و دیده ام از گناه / بیاموزم از نو دگرگونه راه
و نیایش گردش سال از زبان این نگارنده ( شاهین سپنتا ) نیز این چنین به همه دوستداران فرهنگ ایران و زبان فارسی پیشکش می شود:
خدایا چنان کن که هر روز ما / همه سبز باشد چو نوروز ما
دل و دیده باشد ز مهر تو شاد / جهان نو شود، سال فرخنده باد !
