تپه تاريخی اشرف در محاصره نخاله ها

گزارش و عکس: شاهین سپنتا

تپه تاریخی اشرف در کرانه زاینده رود و در نزدیکی پل تاریخی شهرستان، به خاطر بی توجهی سازمان میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان با خطر آسیب و تخریب جدی روبرو است.

تپه تاریخی اشرف که در کرانه شمالی زاینده رود اصفهان در خیابان مشتاق دوم و در نزدیکی پل شهرستان واقع است، دربرگیرنده آثاری از دوره های مختلف تاریخی است. اگرچه سال هاست که محدوده تپه اشرف به خاطر محصور نبودن مورد هجوم عوامل مخرب قراردارد اما در ماه های اخیر، حریم این تپه تاریخی از سوی شهرداری اصفهان بیش از پیش شکسته شده است و حجم انبوهی از نخاله های ساختمانی در محدوده این تپه تخلیه شده است و این خطر وجود دارد که به بهانه تخیله و جابجایی این نخاله ها به وسیله بولدوزر، بخش هایی از تپه تخریب و مسطح شود. یکی دیگر از خطراتی که تپه تاریخی اشرف را تهدید می کند استفاده از آن به عنوان پیست موتورسیکلت رانی توسط برخی جوانان ناآگاه است که باعث فرسایش و تخریب روزافزون آن شده است. همچنین ، این محل به پاتوق افراد ولگرد و معتاد تبدیل شده است که با رفت آمد مکرر و روشن کردن آتش آسیب هایی را به بقایای تاریخی آن وارد کرده اند.

 چشم انداز زاینده رود از فراز تپه اشرف

 موقعیت تپه اشرف در کنار زاینده رود و پارک ایجاد شده در کنار آن

 چشم انداز خیابان مشتاق دوم از فراز تپه اشرف

نخاله های ساختمانی که توسط شهرداری در حریم تپه اشرف تخلیه شده

 بخشی دیگر نخاله های ساختمانی در حریم تپه اشرف

فرسایش سطح تپه اشرف در اثر موتورسیکلت رانی

نگرانی از آسیب های جدی به تپه اشرف هنگامی دو چندان می شود که بدانیم این تپه تاریخی در نزدیکی بنای در دست ساخت بنیاد فردوسی قرار دارد که متاسفانه توسط شهرداری ناحیه چهار اصفهان و مدیریت پروژه پارک طبیعی شرق اصفهان ویران شد و احتمال تخریب بخش هایی از این تپه نیز به بهانه توسعه پارک طبیعی شرق اصفهان یا ساماندهی محل وجود دارد.

چنانکه یاد شد، تپه اشرف در نزدیکی پل تاریخی شهرستان قراردارد.نام این تپه برگرفته از نام « اشرف افغان»  است که به هنگام تسلط بر اصفهان کاخی را برروی این تپه ساخت و از آن زمان تاکنون این تپه را تپه اشرف می نامند.

برخی از باستان شناسان تپه اشرف را محل کتابخانه شاهنشاهی سارویه اصفهان دانسته اند چنانکه زنده یاد دکتر لطف اله هنرفر در کتاب « آشنایی با شهر تاریخی اصفهان » این تپه را محل « کهندژ جی »  یا « سارویه » دانسته و تاکید نموده که کتابخانه بزرگ سارویه که حمزه اصفهانی از آن یاد کرده است در این محل قرار داشته است. اما دکتر علیرضا جعفری زند، باستان شناس، در کتاب « اصفهان پیش از اسلام » معتقد است که محل تپه اشرف به دلایلی هیچ گونه مشابهتی با محل دژسارویه ندارد و « دژ تبرک » که  تا سال 1325 خورشیدی نیز بقایای آن در شرق اصفهان موجود بود و چشمه و خندق آن هنوز نیز باقی است، در واقع همان « کهن دژ سارویه»  بوده که در گذر زمان تغییر نام داده بود.

به هر روی، پذیرش هر کدام از این دو دیدگاه از ارزش تاریخی  تپه اشرف و اهمیت حفظ آن کم نمی کند.  اما متاسفانه طی سال های اخیر آسیب های اساسی به این تپه وارد شده است که روند این تخریب ها همچنان ادامه دارد. اگرچه تپه اشرف  با وسعتی در حدود 12 هکتار بنیانی صخره ای دارد اما تا سال های دهه 1330 خورشیدی کشاورزان منطقه بر روی خاک محدودی که از آوار بناهای تپه برجای مانده بود به کشاورزی می پرداختند و در عکس هوایی که در سال 1335 برداشته شده، آثار کرت بندی بر روی تپه به چشم می خورد و هنوز نیز به خاطر محصور نبودن تپه، باغ های اطراف و زمین های چمن کاری شده پارک مجاور به تدریج راه خود را به حاشیه تپه باز می کنند. ساخت و ساز واحدهای مسکونی در حریم تپه نیز موجب تردد افراد و خودرو های شخصی می شود که به تدریج باعث آسیب رسانی به تپه شده اند. تپه اشرف در کنار راه قدیمی اصفهان – یزد قرار داشته است که این راه در سال 1372خورشیدی تعریض شده و امروز به نام خیابان مشتاق دوم شناخته می شود و همین کار باعث شد  که قسمت های گسترده ای از سازه های تاریخی بخش شمالی تپه اشرف نابود شود.

 برش تپه بر اثر احداث خیابان و درخت کاری شهرداری در حریم تپه

با این همه، به گزارش دکتر جعفری زند به نظر می رسد که قدیمی ترین آثار تپه در بخش شمال شرقی نهفته باشد و پس از خاکبرداری از این قسمت، دیوارو پایه های یک برج از سنگ و ملات نمودار شده است. بر اساس تصویر هوایی، در راس تپه قلعه ای مربع شکل با حداقل چهار برج در چهار گوشه آن وجود داشته است که یک برج و دیوار آن در سمت شمال شرقی از زیر خاک بیرون آمده است و آثار سه برج دیگر در چهار گوشه راس قلعه مشخص می باشد. همچنین در ضلع شمالی و جنوبی آثار دو دیوار سنگی موجود است. در سمت شمال شرقی، آثار یک حوض کوچک هشت ضلعی با اندود ساروج دیده می شود که به وسیله تنبوشه هایی آب به این حوض وارد شده و از فواره های آن فوران می کرده است و تنبوشه ها در فاصله سه متری پایه برج شرقی دیده می شود. در سمت غرب سطح تپه نیزیک نقب در صخره کنده شده است. یکی از آثار قابل توجه نیز بازمانده درگاهی است در ضلع شمالی که دراثر احداث خیابان تخریب شده ولی بقایای آن دیده می شود. درضمن سفال های زیادی نیزبا شکل های گوناگون و از دوره های مختلف در سطح تپه پراکنده است که در میان آن ها سفال های صفوی و قاجاری نیز به چشم می خورد.

پایه های برج شمال شرقی و دیوارها که پس از حفاری ها نمایان شد

 نمایی دیگر از پایه های برج

آثاری از کاخ، برفراز سمت شمال شرقی تپه اشرف

 حوض هشت ضلعی کاخ اشرف افغان

محل بقایای درگاه ضلع شمالی در کنار خیابان و در سمت راست تصویر

به این ترتیب آثار بنای فوقانی با برج های آن و دیوارهای تو در تو نشان از بنای با اهمیتی می دهد که کاربری دفاعی و یا مذهبی داشته است و نکته مهم درمورد قدمت آثار تپه اشرف این که بقایای ساختمانی و تجزیه ملات ها نشان گر آثاری از دوران پیش از اسلام است اما به گواهی معماری مختلف  و سفالینه ها و نوشته های تاریخی این تپه در دوره های مختلف اسلامی نیز مورد استفاده بوده است.

اما در هر حال، همه این ها بجز گنجینه های احتمالی است که در دل تپه نهفته است و از آنجا که  تاکنون بجز مواردی جزئی ، کاوش اساسی در محل تپه اشرف انجام نشده است، این احتمال وجود دارد که در آینده با انجام کاوش های علمی، یافته های ارزشمند دیگری از این محل به دست آید؛ اما آیا تا آن زمان از این تپه تاریخی و آثار به جای مانده در دل آن اثری باقی خواهد بود؟