|
|
موزه های ايران با رشد اجتماعي- فرهنگي جامعه، رشد نکرده اند
موزه‌هاي ايراني، اماكن ناشناس فرهنگي
از: ليدا حسن پور
اين امر بر كسي پوشيده نيست كه امروزه موزه‌ها جزو مراكز فرهنگي مهم در كشورهاي توسعه يافته به شمار مي‌روند.
شايد از همان ابتدا كه موزه‌ها شكل گرفتند چنين مسئوليتي بر عهده‌شان نبود و فقط به‌عنوان مراكزي كه بخشي از هويت و تاريخ كشورها را حفظ كنند مورد توجه قرار مي‌گرفتند. روند شكل‌گيري موزه‌ها - اين پديده‌هاي شهري - براساس ديدگاه‌ها و نگرش‌هاي مختلفي كه جوامع بشري با آن درگير بوده‌اند، طي دوران‌هاي مختلف در كشورهاي گوناگون و البته ايران متفاوت بوده است.
اين مسير طولاني در ديگر كشورها باعث شده است كه امروزه موزه علاوه بر كاركرد حفاظتي، كاركرد آموزشي- فرهنگي پررنگ‌تري داشته باشد اما در ايران، آنگونه كه بايد و شايد هنوز موزه‌ها جايگاه‌شان را در زندگي اجتماعي مردم پيدا نكرده‌اند. سيد‌احمد محيط‌طباطبايي به‌عنوان رئيس مؤسسه ايكوم در ايران نظرات خود را در اين‌باره ارائه داده است. اين گزارش نگاهي است به رخدادهاي اجتماعي در طول تاريخ و تأثير آن بر شكل‌گيري موزه‌ها.
با اختراع خط طي نسل‌هاي گوناگون افراد فرهيخته، اسناد و كتاب‌هايي را روي الواح گلي، پوست و كاغذ نوشته و در مكاني مخصوص كنار هم قرار مي‌دادند تا با ارزش‌ترين دستاورد بشر يعني فكر او كه به وسيله خط مكتوب شده است، محافظت شود و آن‌را از نسلي به نسل ديگر منتقل كنند. از وظايف مهم موزه‌ها مي‌توان به حفاظت و انتقال اطلاعات اشاره كرد اما با توجه به كاركرد كتابخانه‌ها از زمان‌هاي دور تاكنون، كتابخانه‌ها مكان‌هايي بوده و هستند كه كتاب‌ها و اسناد مختلف را در آنها نگهداري مي‌كرده‌اند، از اين‌رو مي‌توان اين مراكز فرهنگي را به‌نوعي موزه‌هاي اوليه بشر ناميد.
رنسانس، انقلاب صنعتي و انقلاب كبير فرانسه
اما تفكر اصلي براي مجموعه‌داري را بايد از بعد از رنسانس جست‌وجو كرد. سيد‌احمد محيط طباطبايي، رئيس ايكوم ايران در اين باره مي‌گويد: هسته اوليه شكل‌گيري موزه‌ها را مي‌توان كساني دانست كه آثار هنري را در دوره‌هاي مختلف به‌خصوص دوره رنسانس جمع‌آوري مي‌كرده‌اند. رنسانس يعني بازگشت به گذشته و در آن زمان جمع‌آوري و حفظ آثار گذشتگان يعني آثار يوناني از سوي خانواده‌هايي چون مديسي و ... بنا به شرايط فكري جامعه مهم بوده است و شروع اين تفكر را بايد اساس شكل‌گيري گالري‌ها و موزه‌هاي اوليه دانست.اما اكثر كارشناسان، قرن شانزده و تشكيل انجمن عتيقه‌‌شناسان انگليس را پايه‌هاي تشكيل موزه‌هاي امروز مي‌دانند.
در اين دوره تفكر صنعتي شدن باعث مي‌شود تا موزه‌ها و مجموعه‌هاي خصوصي از حالت خصوصي خارج شده و پذيراي مردم باشند كه با تعريف كنوني موزه يعني مؤسسه‌اي دائمي و بدون هدف مادي كه درهاي آن به روي همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت مي‌كند، سازگاري بيشتري دارد. به اين ترتيب است كه در سال 1683 ميلادي، موزه آشولين نخستين موزه ملي بر مبناي يك مجموعه خصوصي در شهر آكسفورد انگلستان باز گشايي مي‌شود.
پس از آن انقلاب كبير فرانسه تأثير زيادي در تغيير و تحول نگرش افراد جامعه داشته است كه يكي از مباني تشكيل موزه به شكل امروز يعني تفكر و حفاظت از گنجينه‌ها براي نسل بعد را فراهم مي‌كند و كاخ لوور در پاريس، به موزه ملي فرانسه تبديل مي‌شود. اين نگرش يعني حفاظت از گنجينه‌ها حتي در اهداف جنگ‌ها و لشكركشي‌ها نيز تغييراتي ايجاد مي‌كند.
محيط طباطبايي درخصوص اين تغيير چنين مي‌گويد: تا قبل از انقلاب فرانسه جنگ‌ها به قصد تصرف و يغما و گسترش نظامي بوده است تا گسترش يك ايده و يا تفكر. اين تغيير نگرش كاملاً در لشكركشي ناپلئون به مصر مشهود است، به‌طوري كه در آن جنگ او را علاوه بر سپاهيانش، تعداد زيادي مورخ، گياه‌شناس، جانورشناس و افراد مختلف همراهي كردند.
اين بار فرهنگ ممالك ديگر، از سوي كشورهاي غربي هدف قرار مي‌گيرد كه تولد رشته‌هاي شرق‌شناسي، آشور‌شناسي، مصرشناسي و بعدها ايرانشناسي را در مراكز اروپايي به همراه دارد. رهاورد اين شناخت ايجاد مجموعه‌ها و موزه‌هاي كم‌نظيري است كه آثار شرق را در خود جاي داده‌است. در نتيجه عصر موزه‌هاي باشكوهي كه در مكان‌هاي تاريخي يا كاخ‌هاي قديمي كه تغيير كاربري داده‌اند يا در كنار كتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها قرار گرفته‌اند، آغاز مي‌شود.
جنگ‌هاي جهاني اول و دوم
جنگ‌هاي جهاني اول و دوم كه به‌دنبال آن بخش عظيمي از ميراث فرهنگي بشر به نابودي كشانده مي‌شود جامعه جهاني را بر آن مي‌دارد كه براي حفظ اين آثار كاري انجام دهند. در نتيجه سازمان يونسكو در سال هزار و نهصد و چهل و پنج ميلادي و به‌دنبال آن كميته بين‌المللي موزه‌ها(ايكوم) در سال هزار و نهصد و چهل و شش ميلادي كه زيرنظر يونسكو فعاليت مي‌كند، به‌وجود مي‌آيد. بدين‌ترتيب تعداد زيادي كنوانسيون و برخي قراردادها تدوين مي‌شود تا از دستاوردهاي انسان در طول تاريخ حفاظت شود.
پس از جنگ جهاني دوم، تحولات سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در اروپا چهره موزه‌ها را به كلي دگرگون كرد و موزه‌هاي بزرگي مثل ارميتاژ، برلين، بريتيش، انجمن‌هاي شرق شناسي و... ايجاد شدند. موزه‌ها در عصر ارتباطات درصدد ارائه خدمات آموزشي بيشتر و اشاعه فرهنگ برآمدند، از اين‌رو برنامه‌هاي ويژه‌اي را براي كاربردي كردن موزه‌ها طراحي كردند در اين ميان وسايل ارتباط جمعي از قبيل روز‌نامه‌ها، راديو، تلويزيون، سينما و ويدئو ابزار مهمي براي گسترش اين اهداف بودند.
محيط طباطبايي، رئيس ايكوم ايران مي‌گويد: تا چند دهه قبل تصور مي‌شد كه موزه فضا و مكاني است كه تنها دستاوردهاي بشر در آن قرار مي‌گيرد اما كم‌كم با تغيير كاركرد موزه يعني جنبه آموزشي گرفتن، اين تفكر شكل گرفت كه هر چيزي قابليت اين را دارد كه موزه باشد و در اين زمان است كه بافت‌هاي تاريخي موزه مي‌شوند، شهر موزه مي‌شود. يك شهر با ميراث تاريخي، طبيعي، معنوي و هنري‌اش معني پيدا مي‌كند. در واقع موزه‌ها از چارچوب ساختمان و محيط خارج مي‌شوند و اين تفكر از سوي كارشناسان موزه شكل مي‌گيرد كه بايد مردم و جامعه را به سمت داشتن فرهنگ موزه‌اي سوق دهيم.
روند شكل‌گيري موزه در ايران
اما در ايران نيز اين روند قابل بررسي است. با توجه به تاريخ و فرهنگ كشورمان روند شكل‌گيري اين مجموعه‌ها شايد قديمي‌تر از برخي كشورهاي توسعه يافته امروزي باشد.
آنچه از ميان نوشته‌هاي مورخان ديده مي‌شود، حاكي از آن است كه از گذشته‌هاي دور، مجموعه‌هاي نفيس و ارزشمندي در كشور گردآوري شده است اما به مرور، به‌علت برخي اتفاقات از بين رفته يا تعداد كمي از آنها به عصر ما رسيده است، مثل الواح گلي دوره هخامنشي، مجموعه‌هاي سكه و... . همراه با پيشرفت علوم به‌ويژه علوم نظري، ايجاد مدارس، دانشكده‌ها و رواج متون ادبي ،علمي و ترجمه كتب به‌خصوص در زمينه فلسفه، اخلاق و طب از زبان‌هاي يوناني، سرياني و سانسكريت به پهلوي همچنين تشكيل كتابخانه‌ها در زمان‌هاي مختلف تاريخي ايران نسخه‌هاي خطي فراواني در مراكز علمي كشور فراهم آمدند كه نام شمار زيادي از اين كتاب‌ها در الفهرست ابن‌النديم آمده است. بنا بر همان ديدگاهي كه در تعريف امروزي موزه نيز مطرح است - يعني اينكه كتابخانه‌ها نيز نوعي موزه هستند- وجود كتابخانه‌هاي زياد در كنار مدارس و دانشگاه‌ها و مراكز علمي ايران طي قرن‌هاي گذشته بر كسي پوشيده نيست.
سفر ناصرالدين شاه و انقلاب مشروطيت
انديشه ايجاد موزه در ايران به‌منظور ارائه، نگهداري و حفظ ميراث گذشتگان، نخستين بار توسط صنيع‌الدوله مطرح شد. به همين مناسبت در يكي از اتاق‌هاي بزرگ عمارت قديم وزارت معارف، در ضلع شمالي مدرسه دارالفنون موزه‌اي كوچك ايجاد مي‌شود اما پس از سفرهاي ناصرالدين شاه به فرانسه و بازديد از موزه‌هاي با شكوه آن كشور، وي نخستين موزه ايران را با نام موزه همايوني در سال‌هاي هزار و دويست و نود سه –هزار و دويست و نود و يک ه.ش در كاخ گلستان ايجاد مي‌كند.
اشياي اين موزه به‌عنوان هنرهاي تزييني جمع شده بودند اما با توجه به غنا و تنوع آثار، كتابخانه و اسناد و مدارك موجود در اين موزه كه برخي از آثار آن اكنون در كاخ گلستان موجود است يكي از مهم‌ترين موزه‌هاي كشور به شمار مي‌رفت.البته با وقوع انقلاب مشروطيت، نوع ديدگاه مردم به مسئله موزه‌ها تغيير مي‌كند.
محيط طباطبايي در اين خصوص مي‌گويد: بنا بر هدف اين انقلاب كه براساس حقوق مردم شكل گرفت اين ديدگاه به‌وجود مي‌آيد كه مردم نسبت به گذشته تاريخي كشورشان حق دارند پس بايد داراي يك موزه ملي باشند و موزه ملي ايران در عمارت مسعوديه شكل مي‌گيرد. پس از آن با به حكومت رسيدن رضا شاه، علاقه به تاريخ و باستان‌شناسي سبب مي‌شود تا موزه ملي به يك موزه باستان‌شناسي و به تبع آن به موزه ايران باستان تغيير نام پيدا كند. اين روند كه موزه ايران باستان يك موزه باستان‌شناسي صرف است و تمام مجموعه‌هاي اين موزه از حفاري‌هاي باستان‌شناسي تشكيل شده است، دليل همان تفكر است.
توسعه موزه‌هاي كشور
در حدود دهه چهل وزارت فرهنگ و هنر وقت با تأسيس موزه‌هايي چون صنايع مستظرفه در تهران و موزه‌هاي رشت، كاشان و ... در ديگر استان‌ها سعي مي‌كند موزه‌هاي كشور را گسترش دهد. در اين دهه كشور ايران عضو كميته بين‌المللي موزه‌ها(ايكوم) مي‌شود و ارتباطات موزه‌اي كشور با ديگر كشورها افزايش پيدا مي‌كند كه نتيجه آن ساخت و بهره‌برداري از موزه فرش، موزه هنرهاي معاصر، سفالينه و آبگينه و موزه آزادي است.
جنگ ايران و عراق
8سال جنگ تحميلي عراق عليه ايران باعث مي‌شود تا موزه‌ها در كشور دچار ركود شده و از اولويت‌هاي زندگي مردم خارج شوند. به‌نظر رئيس ايكوم ايران، بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، مهم‌ترين پديده‌اي كه وارد فرهنگ موزه‌اي كشور مي‌شود، كاخ موزه‌ها هستند. در اين زمان درهاي كاخ‌ها روي شهروندان باز مي‌شود اما تقريباً از سال هفتاد و پنج بعد ديدگاه تازه‌اي وارد فرهنگ موزه‌اي كشور مي‌شود كه براساس آن يك نانوايي، روستا، كافه يا هر چيزي كه نشان از هويت ايراني باشد جزئي از آثار موزه‌اي به شمار مي‌رود.
كمبود منابع مالي و مشكلات اقتصادي و از سوي ديگر حفظ برخي از بنا‌هاي تاريخي موجب مي‌شود تا بنا‌‌ها و محوطه‌هاي تاريخي مثل كاروانسراها، حمام‌ها، قلعه و... علاوه بر كاربرد تاريخي به موزه تبديل شوند. در پي اين تفكر ناگهان موزه‌هاي كشور از نظر كمي افزايش پيدا مي‌كند و به چهار برابر ظرفيتش مي‌رسد. نكته‌اي كه اكنون بسياري از كارشناسان روي آن اتفاق نظر دارند اين است كه بايد موزه‌هاي كشور از نظر كيفي و خدمات رساني به جامعه دچار تحولي اساسي شوند.
موزه‌هاي حال حاضر ايران با وجود داشتن كارشناسان موزه و موزه‌داري در تخصص‌هاي مختلف به‌علت نداشتن برنامه‌ريزي و هدفمند‌كردن كاركرد موزه‌ها از سوي مسئولان، نتوانسته‌اند با رشد اجتماعي- فرهنگي جامعه، رشد كنند. در نتيجه فاصله‌اي بين مردم و موزه‌ها ايجاد شده است كه براي پر كردن اين فاصله لازم است برنامه‌ريزي‌ها و هدف‌گذاري‌هايي از طرف سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري، اداره كل موزه‌ها و ديگر نهاد‌ها براي بهبود كيفي موزه‌هاي كشور و موزه‌هايي كه قرار است بعد از اين ايجاد شود، صورت گيرد.
نگاه آخر
روند شكل‌گيري موزه در ايران تا قبل از رنسانس مشابه آن چيزي بود كه در ديگر حوزه‌هاي تمدني اتفاق مي‌افتاد اما در مواردي به‌خصوص همزمان با قرون وسطي در اروپا اين خط سير در ايران، در سطحي بالاتر و بهتر از نمونه اروپايي‌اش بود.
در ايران در قرن نوزده يعني در عصر ناصري ارتباطات ايران با اروپا افزايش پيدا مي‌كند و پديده‌اي به نام موزه جديد در دستور كار قاجار قرار مي‌گيرد ولي به مفهوم واقعي تا دوران مشروطيت اقدام خاصي در مورد موزه‌هاي ايران صورت نمي‌گيرد. طي اين سال‌ها روي اين پديده فرهنگي يعني موزه تلاش‌هاي زيادي در دهه‌هاي اخير صورت گرفته است اما در بسط و توسعه فرهنگ موزه‌اي در ميان فرهنگ عامه كشورمان هنوز به سطح قابل‌قبولي نرسيده‌ايم.
موزه‌هايي براي بازديد
موزه آبگينه و سفالينه
نشاني: خيابان جمهوري، خيابان سي تير، پلاک 55
ساختمان اين موزه متعلق به قوام‌السلطنه، وزير احمد شاه قاجار، بوده است. در تالار شماره دو موزه آبگينه قديمي‌ترين شيشه‌ها و لوله‌هاي شيشه‌اي و سفال‌هاي ايران به نمايش گذاشته شده است. اين لوله‌هاي شيشه‌اي، سيلندر شيشه نام دارد كه از معبد چغازنبيل كشف شده است و مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد است. طراح ويترين‌هاي اين موزه زيبا مهندسي اتريشي به نام هانس هولاين است.
موزه هنرهاي معاصر
نشاني: خيابان كارگر شمالي، پارك لاله
فعاليت فرهنگي و هنري اين موزه از سال هزار و سيصد و پنجاه و شش آغاز شده است كه اطراف آن را فضايي سبز و زيبا موسوم به پارك مجسمه با تنديس‌هايي ارزشمند از هنرمندان پر آوازه معاصر ايران و جهان احاطه كرده است. طراحي و معماري ساختمان موزه هنرهاي معاصر تهران كه يكي از نمونه‌هاي با ارزش معماري نوين ايران به شمار مي‌رود توسط كامران ديبا انجام گرفته است. مجموعه دائمي موزه شامل حدود سه هزار اثر ارزشمند از هنرمندان پرآوازه مانند رنوار، لوترك، گوگن، پيكاسو، جكسون پولاك، كلاين و هنرمندان ايراني مانند پرويز كلانتري، مش‌اسماعيل، پرويز تناولي و... است.
موزه صنعت برق ايران
نشاني: خيابان پيروزي، خيابان شهيد عليرضا شهبازي (تابنده)
نخستين مولد برق در سال هزار و دويست و شصت و سه ه.ش به دستور ناصرالدين شاه قاجار وارد ايران شد و در تكيه دولت و (دربار)، به‌منظور روشنايي مورد استفاده قرار گرفت. موزه صنعت برق ايران موزه‌اي تاريخي، صنعتي و آموزشي است كه در سال هزار و سيصد و هفتاد و چهار، در محل اصلي يكي از قديمي‌ترين نيروگاه‌هاي كشور احداث شد. در اين گنجينه، اشيا و اسناد قديمي مربوط به صنعت برق از حدود صد و بيست سال پيش تاكنون به همراه پيشرفت‌هاي اين صنعت در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته است.
موزه فرش
نشاني: تقاطع خيابان دكتر فاطمي و كارگر
ساختمان موزه فرش ايران معماري شكيل و چشمگيري دارد كه آذين‌هاي نماي بيروني آن شبيه به دار قالي است. در اين موزه انواع گليم‌ها و فرش‌هاي دستباف، با توجه به مرغوبيت و قدمت آنها و با در نظر گرفتن ويژگي‌هاي قالي ايران از لحاظ رنگ آميزي، طرح، نقش، بافت و تنوع مناطق قالي بافي حفظ و نگهداري مي‌شود. مجموعه موزه فرش ايران شامل با ارزش‌ترين نمونه‌هاي قالي ايران از قرن نهم هجري تا دوره معاصر است.
موزه ارتباطات
نشاني: خيابان امام خميني (ره)
موزه پست و مخابرات در بهمن ماه سال هزار و سيصد و شصت و نه به نام موزه پست شروع به كار كرد كه امروز به موزه ارتباطات تغيير نام داده است. موزه ارتباطات داراي دو طبقه است كه طبقه اول شامل غرفه‌هاي تشريفات يا وزرا ست كه شامل تصاويري از وزراي پست و تلگراف و تلفن، از نخستين وزير تلگراف، علي قلي خان مخبرالدوله (هزار و دويست و پنجاه و پنج ه.ش / هزار و دويست و نود و سه ه.ق) تا وزير وقت است.
موزه تنوع زيستي
نشاني: تهران بزرگراه همت، پارك پرديسان
اين موزه در پارك طبيعت پرديسان در فروردين ماه سال هزار و سيصد و هشتاد و سه افتتاح شده است. هدف از احداث اين موزه تأكيد بر اهميت و ارزش تنوع زيستي و در راستاي وظايف قانوني سازمان حفاظت محيط‌زيست بوده است. يكي از وظايف مهم موزه تنوع زيستي ايفاي نقش مؤثر در تحقيقات، اطلاع رساني و آموزش براي گروه‌هاي مختلف سني و علاقه‌مندان به محيط‌زيست است.
http://www.hamshahrionline.ir/News/?id=102892
کميته بين المللی نجات پاسارگاد
