|
|
مکان آتشکده آذربرزین مهر
محل آتشکده آذر برزين
از: جواد مفرد کهلان، استوره شناس
مؤبد اردشیر آذرگشسب در مورد آتشکده آذربرزین مهر در شهر ریوند خراسان که به طبقه کشاورزان و کارگر و اهل حرفه بستگی داشت می آورد که "این همان آتشی است که به روایتی اشو زرتشت در زمان بعثت در دست داشت و دست او را نمی سوزاند. بهرام پژدو شاعر زرتشتی در زرتشت نامه خود در این باره میگوید:
که آن مهربرزین بی دود بود منور نه از هیزم و دود بود"
این جانب نظر به نشانی های کهن محل این آتشکده یعنی واقع بر پشته ای کنار کوه ریوند (کوه با شکوه "بین آلود= درخشان")، شهر ریوند یا گنبدگاه (=قدمگاه) بین بس (سنگ بست) و نیشابور، شهرک قدمگاه کنونی در جنوب شرقی نیشابور را محل این آتشکده بزرگ و معتبر دوره ساسانی می دانم. نظرات قبلی در باب دو محل محتمل این آتشکده در دو مقاله زیر بیان شده است که نگارنده از بررسی توأم آنها در کنار مطالب مربوط به باغ کهن مقدس قدمگاه بدین نظر سوم رسیده است. هرتسفلد ایرانشناس معروف آلمانی نیز جلگه کنارنگان نیشابور را جای این آتشکده دانسته است. گرچه وی ظاهراً به سهو نام آنرا آذر فرنبغ ذکر کرده است که آن نام آتشکده معروف کهن دیگر ایران یعنی آتشکده کاریان فارس بوده است که اختصاص به مؤبدان داشته است. لابد آتش نسوزاننده آتشکده ودود رد پای سنگی قدمگاه پیشتر به آذربرزین (آترادات= مخلوق آتش) پیشوای آماردان یعنی سردار قهرمان دورهً مادها منسوب می شده است که لشکریان متجاوز و غارتگر آشوری (دیوان) به مازندران را در عهد خشتریتی (کیکاوس) در زیر حصار شهر آمل قتل عام نموده بود. همانکه نام و القابش به صور آذربرزین و گرشاسپ و رستم هفتخوان مازندران توسط آذربرزین نامه و شاهنامه به دوران ما رسیده است. جالب است که اوستا ، رام یشت محل فدیه گرشاسپ به ایزد وایو (باد) را گود (جایگاه کاسه ای شکل) در کنار جوی رنگها بیان نموده است و نام کنا- رنگان منبع هرتسفلد لفظاً نیز همین معنی چشمه رنگها ( یعنی چشمهً پر آب و جاری) را می دهد. معنی کلمهً اوستایی و سانسکریتی گود (گوذَ) نشان میدهد هیئت اصلی قدمگاه گود-اوم- گاه یعنی جایگاه کاسه ای و نیمه کروی بوده است.
در اینجا هر سه مقاله تحقیقی مورد نظر را به توالی قید می نماییم
نوشته شده در تصاویر, گردشگری by پسر آریایی در آوریل th, 200826
قدمگاه در دامنه جنوبی کوهستان “بینالود” در میان کاسه ای که از پیوستن دو تپه به وجود آمده و رو به دشت نیشابور قرار گرفته است. باغ قدمگاه ، از سمت جنوب توسط خیابانی شمالی - جنوبی به جاده نیشابور - مشهد اتصال می یابد. از نیشابور حدود 24 کیلومتر و از مشهد حدود 100 کیلومتر فاصله دارد. این مکان، به عنوان جایگاهی مقدس از سابقه طولانی برخوردار است و منشا آن به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. گر چه عملکرد آغازین این مکان هنوز مشخص نشده است. این باغ را زمانی منسوب به شاهپور کسری سپس حضرت علی و سپس امام رضا که از راه نیشابور به مرو می رفتند دانسته اند که در بین راه از دهسرخ نیز عبور کرده اند . وجه تسمیه قدمگاه، با توجه به سنگی سیاه است که جای دو پا بر روی آن نقش بسته است .
در معماری ایرانی نحوه ورود به فضاهای مذهبی یا زیارتی، متفاوت از نحوه ورود به باغ های است. برای ورود به مکان های زیارتی، زائر به صورتی تدریجی از پیش فضاهایی عبور می کند که آمادگی ذهنی لازم را برای حضور در آن مکان به دست آورد. درحالی که در باغ های ایرانی، اگر پیش فضایی واسط وجود داشته باشد، به هیچ وجه قصد ایجاد آمادگی ذهنی نیست و بیش از هر چیز، صرفا عاملی برای تشدید تاثیر فضای باغ است. لیکن مجموعه قدمگاه، ویژگی نحوه ورود به فضاهای مذهبی و زیاری را به نحوی بسیار متفاوت و با مقیاسی بسیار وسیعتر در بردارد. در این مجموعه، کند. این نوع درک ذهن زائر به صورت مرحله ای، آمادگی رسیدن به فضای مقدس را پیدا می شود، عاملی است که می فضایی مرحله ای که Professional نامیده به هیچ وجه در باغ های خصوصی ایرانی وجود نداشته است و به ندرت در فضاهای مذهبی و زیاری ایران شاهد تکامل یافته تر آن هستیم.
آذر بُرزین مهر؟ در سبزوار
برگرفته از تارنمای خبرگزاری ی میراث فرهنگی ی ایران
تازه ترين بررسي هاي باستان شناختي به كشف معماري هاي جديد در كنار يك آتشكده در سبزوار انجاميد كه احتمال وجود آتشكده معروف به آذر بُرزين مهر را در اين شهر قوت مي بخشد
پيش از اين بررسي ها درباره چهار طاقي مشهور به «خانه ی ديو» در روستاي «رِيوَند» در مركز دهستان باشتين وجود اين آتشكده را در سبزوار رد كرده بود. اما يافته هاي جديد باستان شناسان مدّعي وجود اين آتشكده در سبزوار است
محمد عبدالله زاده ثاني، باستان شناس اداره ميراث فرهنگي و گردشگري سبزوار گفت
تاكنون تصور بر اين بود كه اين چهار طاقي يك بناي سنگي بدون تزئينات است اما بررسي هاي جديد به شناسايي ملات گچ در داخل و بيرون اين بنا انجاميد. همچنين بقاياي معماري معروف به پاتاو كه محل عبادت روحانيون زرتشتي بوده است نيز در جريان اين بررسي ها شناسايي شد
در اين مطالعات كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي سبزوار موفّق به شناسايي در ورودي تالار و بقاياي معماري اَستودان (جای نگاهداری ِ استخوان مردگان در کنار دخمه) در اين آتشكده بر روي كوهي به نام ريوند شدند
عبدالله زاده ثاني گفت
براساس نظرات مستند «لازار فاني»،«كريستين سن» و «جكسن» آتشكده برزين مهر متعلق به كشاورزان دوران ساساني بوده و در شمال غربي ايالت نيشابور قرار داشته است. همچنين با توجه به بررسي هاي« فائق توحيدي» و ديگر باستان شناسان ايران و با در نظر گرفتن يافته هاي جديد احتمال وجود آتشكده در سبزوار قوت گرفته است
وي گفت
قرار گيري آتشكده بر روي اين كوه به شكل يك زيگورات است و بر خلاف تصور پيشين مبني بر باز بودن اطراف اين آتشكده، بررسي هاي جديد نشان مي دهد كه معماري هايي دراطراف اين بنا وجودداشته و راه دسترسي به آن بسيار سخت بوده است
كارشناسان ميراث فرهنگي و گردشگري سبزوار وجود ارتباط بين نيشابور و سبزوار را از ديگر دلايل اثبات اين ادعا مي دانند
عبدالله زاده ثاني گفت
در كنار اين آتشكده گياهي به نام ريواس وجود دارد كه طبق مدارك و شواهد موجود در دوره آريايي ها (هزاره اول تا سوم قبل از ميلاد) از اين گياه شرابي بنام هَومَه درست مي شد و در مراسم ديني و مذهبي آريايي ها مورد استفاده قرار مي گرفت. به نوشته ی برهان قاطع، به زبان سنسكريت نيز از اين افشره به نام سَومَه ياد شده است كه آن را با آبِ تركه ی انار مخلوط مي كردند و بر روي آتش مي پاشيدند
كارشناسان باتوجه به وجود آیين مشابهي در هند امروز بر آنند تا در بررسي هاي آتي خود ارتباط فرهنگي سبزوار با ايران مركزي، آسياي مركزي و هند را مورد بررسي قرار دهند. در اسناد و مدارك تاريخي ِ موجود در پنچ نقطه ی ايران از آذر برزين مهر ياد شده است كه از جمله آن مي توان به شهر كاشمر اشاره كرد. این آتشكده يكي از سه آتشكده‌ي مهم دوران ساسانيان بود كه به طبقه كشاورزان و دهقانان اختصاص داشت
نویسنده آرزو رسولي (برگرفته از سایت فر ایران)
چهارطاقي مشهور به «خان ديو» در روستاي «ريوند» در مركز دهستان باشتين كه برخي باستان‌شناسان آن را محل آتشكده «آذربرزين مهر» فرض كرده بودند، براساس پژوهش‌هاي تازه بر منابع فارسي و عربي اوايل دوره اسلامي، با مختصات اين آتشكده مشهور ساساني مطابقت ندارد و باستان‌شناسان بايد در كوه‌هاي اطراف روستاي گنبد (جنبد) در جست‌وجوي اين آتشكده باشند.
آذر برزين‌مهر، آتشكده‌ي ويژه‌ي كشاورزان بود كه در آغاز، جاي ثابتي نداشت. به نوشته متن پهلوي بن‌دهشن (بن‌دهش)، وقتي كه زرتشت دين آورد، كي گشتاسب آن را در كوه ريوند كه پشت گشتاسبان گفته مي‌شود، مستقر ساخت.
در جاي ديگري از بن‌دهشن آمده است: «ريوند كوه در خراسان است (كه) آذر برزين مهر در آن قرار دارد.»
باز در بن دهشن آمده است: « كوه گنابد در همان پشت گشتاسبان است. از آنجا به طرف ريوند، كه محل آذر برزين مهر است، نه فرسنگ است، به طرف غرب.»
در متن پهلوي گزيده‌هاي زادسپرم برزين مهر اشاره شده است: «آذر فرنبغ در كوه فرمند ]داراي فره[ در خوارزم [در اصل کاریان] جاي گرفت، آذرگشنسب در كوه اسنوند در آذربايجان و آذربرزين مهر در كوه ريوند كه در پشت است.»
دكتر «علي اشرف صادقي»، در مقاله‌ي «محل آذر برزين مهر» كه در شماره ششم نشريه‌ي «نامه ايران باستان» منتشر شده است، پس از ذكر و بررسي نظرهاي گوناگون و بررسي منابع عربي و فارسي براي مشخص كردن مناطق بالا، هم‌چون تاريخ نيشابور، احسن التقاسيم، معجم‌البلدان، شاهنامه، تاريخ بيهق، اسرارالتوحيد و زين‌الاخبار، كوشيده محل دقيق آذر برزين مهر را در كوه ريوند مشخص كند.
در اين مورد هم نظرهاي گوناگوني وجود دارد. والنتاين ويليامز جكسون، ايران‌شناس، هندشناس و استاد زبان‌هاي هندو ايراني، محل آن را در نزديكي ده مهر بر سر راه خراسان به نيشابور، به يك فاصله از ميان‌دشت و سبزوار مي‌دانسته است.
در لغت فرس آمده: «برزين آتشگاهي است به گنبد ]در اصل نسخه: بكنبد[ و بس به نيشابور». در تاريخ بيهق آمده: «... گنبد، آنجا بيت‌النار بوده است، بدان بازخوانند».
از مجموع نظرات ايران‌شناسان و آن‌چه در منابع فارسي و عربي آمده است و با توجه به مشخصات آذربرزين مهر كه در ريوند، در پشت گشتاسپان، در گنبد قرار دارد. دكتر صادقي نتيجه مي‌گيرد كه گنبد به معني آتشكده ناميده‌اند. اين ده امروز، جنبد نام دارد و جزو دهستان كيذقان بخش ششتمد شهرستان سبزوار است و در تداول اهالي، گنبد گفته مي‌شود. «ربع ذمج» كه سابقا اين ده گنبد، جزو آنجا بوده، امروز «زمج» ناميده مي‌شود و دهستاني از بخش ششتمد است كه مركز آن ده ششتمد است و در كنار كيذقان قرار دارد.
بخش ششتمد در جنوب سبزوار است و ريوند نيز در جنوب و جنوب غربي نيشابور است و با ششتمد فاصله زيادي دارد. اما به احتمال، قلمرو ريوند در گذشته تا ششتمد ادامه داشته است. بنابراين، روستاي برزنون كنوني ]ظاهرا برزينان[ با آتشكده برزين مهر ارتباطي ندارد و به احتمال قوي، از نام شخصي برزين نام، گرفته شده است.
کميته بين المللی نجات پاسارگاد
