نگاهی دیگر در بارۀ جشن سپندارمذگان

Save Pasargad Committee

سایت رسمی بنیاد میراث پاسارگاد

مطابقت الهه سپندارمذ با اینانا/ایشتار (الههٔ آسمانی مقدس عشق)

به واسطۀ جنبۀ خدایگانی دوگانۀ الهه سپندارمذ (سپنت آرمئیتی، الهۀ مقدس لذت) یعنی الهۀ زمین و الهۀ عشق بودن وی، برخی جنبۀ دوم یعنی الهۀ عشق بودن وی را فرعی و بی اهمیت می دانند ولی معانی لغوی آن و خبر ابوریحان بیرونی که به صراحت از الهۀ عشق بودن او سخن می راند، می رساند که این جنبۀ نام وی نیز جزء خصال ویژۀ این الهه بوده است. این الهه را با آپی الهۀ سکایی زمین و عشق و دوستی مطابقت داده اند که حاوی هر سه جنبۀ الهه سپندارمذ است چون نام الهۀ زمین سکایی آپی در سنسکریت سوای آب به معنی افزایش یافته و دوست در رابطه با افزایش عشق و دوستی است.

در اساطیر ارمنی اما الهه سپندارمذ به شکل پرودئیاد ساندرامت در رابطه با باران و زمین است. مدد کاران "الهۀ زمین" (پرودئیاد ساندرامت) یعنی هاروت (هاربۀ کاسی، انلیل، ایزد هوا) و ماروت (مروتش کاسی، موکل باد) ابرها را به سوی کوه آرارات آورده و موجب بارش میشوند. در روایات اسلامی الهه مرتبط با هاروت و ماروت، زُهره است که نامش به صورت زاو-رَ در اوستایی به معنی الهۀ زمین است. ولی خود نام سپندارمذ (الهۀ مقدس لذت، دختر اهورامزدا) یادآور اینانای سومری (الهۀ عشق پاک آسمانی، ایشتار، دختر آنو خدای آسمان) است که با زُهره مطابقت داده میشود.

اگر نام سپنت آرمئیتی را به معنی الههٔ مقدس عشق و لذت بگیریم، نام والنتاین نیز، به صورت اوستایی وَرِ-یَنتین (تلاشگر پیوند عشقی) و صورت سنسکریتی وَرَ-یانتین (اجرای مبارک باد) با آن مرتبط می‌گردد:

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه آورده‌است که ایرانیان باستان این روز را روز بزرگداشت زن و زمین می‌دانسته اند. فلسفه بزرگداشت این روز به عنوان «روز عشق» به این صورت بوده است که در ایران باستان هر ماه را سی روز حساب می کردند و علاوه بر اینکه ماه ها اسم داشتند، هر یک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند. به عنوان مثال روز اول «روز اورمزد»، روز دوم، روز بهمن معنی «سلامت، اندیشه» که نخستین صفت خداوند است، روز سوم اردیبهشت یعنی «بهترین راستی و پاکی» که باز از صفات خداوند است، روز چهارم شهریور یعنی «شاهی و فرمانروایی آرمانی» که خاص خداوند است و روز پنجم «سپندارمذ» بوده است. سپندارمذ لقب ملی زمین است. یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد عشق است چون با فروتنی، تواضع و گذشت به همه عشق می ورزد. زشت و زیبا را به یک چشم می نگرد و همه را چون مادری در دامان پر مهر خود امان می دهد. به همین دلیل در فرهنگ باستان اسپندارمذ گان را به عنوان نماد عشق می پنداشتند.

همچنین اشوزرتشت خوشبختى بشر را وابسته به میزان دانش و خرد انسان مى داند نه جنسیت و قومیت و رنگ و نژاد و از دیدگاه وى همه انسان ها - همه زنان و مردان- داراى حقوق برابرند. او دختران را در گزینش همسر آزاد شمرده و عشق پاک و دانش نیک را دو معیار اصلى مى داند و خوشبختى همسران جوان را در زندگى زناشویى در این مى داند که هر یک بکوشند تا در راستى از دیگرى پیشى جویند.

همینطور باید بدانیم که امشاسپند سپندارمذ، نگهبان و ایزدبانوی زمین ِسرسبز و نشانی از باروری و زایش است. جشن سپندارمذگان یا اسفندگان، روز گرامیداشت زنان در ایران باستان بوده و این روز به نام «مرد‌گیران» یا «مژدگیران» یا «مزدگیران» (=هدیه گرفتن از مردان) نیز در ادبیات فارسی به کار رفته است.گردیزی در کتاب زینالاخبار نیز درباره واژه «مردگیران» اشاره کرده است که از این جهت این جشن را مردگیران میگفتند که زنان به اختیار خویش و با آزادی، شوی و مرد زندگی خود را برمیگزیدند.

سپندارمذگان جشن زمین و گرامی داشت عشق است که هر دو در کنار هم معنا پیدا می‌کردند. در این روز مردان زنان و دختران را بر تخت شاهی نشانده، به آنها هدیه داده و از آنها اطاعت می‌کردند. اخیرا گروهی از دوستداران فرهنگ ایرانی پیشنهاد کرده‌اند که به منظور حفظ فرهنگ ایرانی سپندارمذگان به جای والنتاین به عنوان روز عشق گرامی داشته شود.

والنتاین (۲۶ بهمن) یا سپندارمذ گان (۲۹ بهمن) چند سالی است نزدیک ۲۶ بهمن ماه (۱۴ فوریه) که می شود هیاهو و هیجان را در خیابان ها می بینیم. مغازه های کالاهای فانتزی شلوغ می شود. همه جا نام Valentine به گوش می خورد. از هر بچه ای که درباره والنتاین پرسش کنی می داند که "در سده سوم میلادی که برابر با آغاز شاهنشاهی ساسانی در ایران، در روم باستان فرمانروایی بوده است بنام کلودیوس دوم. کلودیوس باورهای شگفتی داشته است، برای نمونه سربازی خوب خواهد جنگید که زن نگرفته باشد.

از این رو زناشویی را برای سربازان امپراتوری روم بازداشته می کند. کلودیوس به اندازه ای سنگدل وفرمانش به اندازه ای بی چون و چرا بود که هیچ کس یارای یاری به زناشویی سربازان را نداشت. ولی کشیشی به نام والنتیوس (والنتاین)، پنهانی عقد سربازان رومی را با دختران دلخواهشان جاری می کرد. کلودیوس دوم از این رخداد آگاه می شود و دستور می دهد که والنتاین را به زندان بیندازند. والنتاین در زندان دلداده دختر زندانبان می شود.

سرانجام کشیش به جرم جاری کردن عقد دلدادگان، با دلی عاشق به دار آویخته می شود... بنابراین او را به نام فدایی و شهید راه عشق می دانند و از آن زمان نمادی می شود برای عشق!" ولی کمتر کسی است که بداند در ایران باستان، نه چون رومیان از سه سده پس از زادروز، که از بیست سده پیش از زادروز، روزی به نام روز عشق بوده است! شنیدنی است بدانید که این روز در سالنمای کنونی ایرانی برابر است با ۲۹ بهمن، یا تنها ۳ روز پس از والنتاین فرنگی! این روز "سپندارمذ گان" یا "اسفندارمذگان" نام داشته است.

فلسفه بزرگداشت این روز با نام "روز عشق" به این گونه بوده است که در ایران باستان هر ماه را سی روز می شمردند و افزون بر اینکه ماه ها نام داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند.

برای نمونه روز نخست "روز اهورا مزدا"، روز دوم، روز بهمن (تندرستی، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است، روز سوم اردیبهشت "بهترین راستی و پاکی" که باز ویژه خداوند است، روز چهارم شهریور "شاهی و فرمانروایی آرمانی" که ویژه خداوند است و روز پنجم "سپندارمذ" بوده است. سپندارمذ فرنام ملی زمین است، یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد عشق است چون با فروتنی، فروتنی و گذشت به همه عشق می ورزد. زشت و زیبا را به یک چشم می نگرد و همه را چون مادری در دامان پر مهر خود امان می دهد. از این روی در فرهنگ باستان اسپندارمذ گان را نماد عشق می پنداشتند. در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می شده است که در همان روز که نامش با نام ماه همزمان می شد، جشنی برپا می داشتند به فراخور نام آن روز و ماه. برای نمونه شانزدهمین روز هر ماه مهر نام داشت و که در ماه مهر، "مهرگان" فرنام می گرفت. همین طور روز پنجم هر ماه سپندارمذ یا اسفندارمذ نام داشت که در ماه دوازدهم سال که آن هم اسفندارمذ نام داشت، جشنی با همین نام می گرفتند. سپندارمذ گان جشن زمین و گرامیداشت عشق است که هر دو در کنار هم می نشینند.

در این روز زنان به شوهران خود با مهر ارمغان می دادند. مردان نیز زنان و دختران را بر تخت شاهی نشانده، به آنها ارمغان داده و از آنها فرمانبرداری می کردند. برخی نیز روز مادر و زن را به نشانه زایش و مهربانی زمین در این روز می دانند.مردم ایران از آن میان مردم هایی است که زندگی اش با جشن و شادمانی پیوند فراوانی داشته است، به فراخور های گوناگون جشن می گرفتند و با سرور و شادمانی روزگار می گذرانده اند. این جشن ها نشان دهنده فرهنگ، روش زندگی، خوی، فلسفه زندگی و رویهمرفته جهان بینی ایرانیان باستان است. از آنجایی که ما با فرهنگ باستانی خود ناآشناییم شکوه و زیبایی این فرهنگ با ما بیگانه شده است. شاید هنوز دیر نشده باشد که روز عشق را از ۲۶ بهمن (Valentine) به ۲۹ بهمن (سپندارمذ گان ایرانیان باستان) برگردانیم... چرا سپندارمذ گان در روز پنجم اسفندماه نیست؟ زیرا در گذشته ایرانیان ۱۲ ماه ۳۰ روزه داشتند و ۵ روز را نیز افزودن بر آن ۱۲ ماه در سالشمار خود داشته اند. بنابراین روز پنجم اسفند (سپندارمذ گان)، با روز ۳۳۵ از سال یا ۲۹ بهمن در سالشمار کنونی ایرانیان برابر است.

روز پنجم هر ماه موسوم است به " سپنته آرمئیتی" که چهارمین امشاسپند در دین زرتشت است، که در پهلوی "سپندارمذ" گفته شده که به معنی فروتنی است.

سپندارمذ، روز پنجم هرماه و ماه دوازدهم سال است. پس درسپندارمذ روز ماه سپندارمذ جشنی بوده است. (پنجم اسفند)

از طرفی چون این امشاسپند سومین امشاسپند بانو است و به دلیل مقام بزرگی که زن در کیش مهر دارد این روز به نام و مخصوص زنان بوده است.

جشنی که در این روز برگذار می شده به "سپندارمذگان" معروف است. نامهای دیگر آن "مردگیران"، مژدگیران" می باشد.

ابوریحان بیرونی می نویسد: "اسفندارمذ ایزد موکل بر زمین و ایزد حامی و نگهبان زنان پارسا و درستکار است. به همین مناسبت این روز عید زنان به شمار می رود." و در زمان ابوریحان این رسم وجود داشته است

در این روز مردان به جهت گرامی داشت مقام زن در کردگار به آنها هدیه می دادند. این جشن تنها بخشش هدایا نبوده، بلکه در این روزها زنان فرمانروایی می کردند و مردان از آنها اطاعت می کردند.

به این دلیل به این روز مردگیران می گفتند که در این جشن زنها می توانستند با آزادی و اختیار خویش مرد زندگی خود را انتخاب کنند.

سپندارمذ: در اوستا "سپنت آرمئیتی" و در پهلوی "سپندارمت" یا " سپندارمد" و در فارسی "سپندارمذ" یا "اسفند" مرکب است از دو جزء "سپند" به معنی " ورجاوند" و "آرمئیتی" که معنی اندیشه و فداکاری و بردباری و سازگاری و فروتنی می دهد. در پهلوی معنی این ترکیب را "خرد کامل" نوشته اند.

در گاهان ، غالبا جزء دوم آن (آرمئیتی) به تنهایی آمده و یکی از فروزه های "مزدا اهوره" است. اما در اوستای نو، سپندارمذ نام یکی از امشاسپندان است که در گروه سه گانه امشاسپند بانوان سپندارمذ ، خرداد و امرداد جای دارند و از نمادهای مادر خدایی اهوره مزدا به شمار می رود.

این امشاسپند بانو در جهان مینوی نماد دوستداری و بردباری و فروتنی اهوره مزدا و در جهان استومند، نگهبان زمین و پاکی و باروری و سرسبزی آن است. او دختر اهوره مزدا است و ایزد بانوان آبان (اردویسور اناهیتا) و دین و اشی از یاران و همکاران او هستند و "ترومئیتی" دیو ناخشنودی و خیره سری و یکی از بزرگان دیوان- دشمن اوست .

در گاهان از "سپنت آرمَئیتی" چون پرورش دهنده آفریدگان یاد می شود و از طریق اوست که مردم برکت میابند. مزدا اهوره او را آفریده است تا رمه ها را مرغزارهای سرسبز ببخشد. در اوستای نو، او دارنده ده هزار داروی درمان بخش است و نام او معمولاً مترادف با زمین آمده است.

"در وندیداد آمده که بعضی آن را با زمین یکی دانسته اند. مولتن براین بر این گمان است که این نام در اصل "آراماتا" بوده است به معنی "مادر زمین".

واژه "ساندارامت" در ارمنی (به معنی اندرون زمین) صورتی از "سپندارمذ" است. پنجمین روز ماه و دوازدهمین ماه سال به نام این امشاسپند بانو است که در فارسی اسفند گفته می شود. گل بیدمشک را نیز ویژه او دانسته اند.

اکثر فرهنگ های دیرین دنیا، یه روز در سال برای جشن ابراز عشق و علاقه دارند. ما ایرانی ها هم در فرهنگ زرتشتی ماه مهر رو داریم که مظهر مهربانی ایرانیان و ماه ابراز عشق هست که توی آن ماه روز هایی برای ابراز علاقه به اشخاص مختلف و مراسم متعدد جشن های مهربانی هست. تا حدی که مهربانی جزو عبادت های زرتشتیان یا اجداد ما بوده است. در فرهنگ زرتشتی یه روز دیگر هم هست که این روز "سپندارمذگان" یا "اسفندارمذگان" نام داشته است. فلسفه بزرگداشت این روز به عنوان "روز عشق" به این صورت بوده که در ایران باستان هر ماه رو سی روز حساب می کردند و علاوه بر اینکه ماه ها اسم داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند. به عنوان مثال روز اول "روز اهورا مزدا"، روز دوم، روز بهمن (سلامت، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است، روز سوم اردیبهشت یعنی "بهترین راستی و پاکی" که باز از صفات خداوند است، روز چهارم شهریور یعنی "شاهی و فرمانروایی آرمانی" که خاص خداوند است و روز پنجم "سپندارمذ " بوده است. سپندارمذ لقب ملی زمین است. یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد عشق است چون با فروتنی، تواضع و گذشت به همه عشق می ورزد. زشت و زیبا رو به یک چشم می نگرد و همه را چون مادری در دامان پر مهر خود امان می دهد.

به همین دلیل در فرهنگ باستان اسپندارمذ گان رو به عنوان نماد عشق می پنداشتند. در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می شده که در همان روز که نامش با نام ماه مقارن می شد، جشنی ترتیب می دادند متناسب با نام آن روز و ماه. مثلاً شانزدهمین روز هر ماه مهر نام داشت و که در ماه مهر، "مهرگان" لقب می گرفت. همین طور روز پنجم هر ماه سپندارمذ یا اسفندارمذ نام داشت که در ماه دوازدهم سال که آن هم اسفندارمذ نام داشت، جشنی با همین عنوان می گرفتند. یعنی پنجم اسفند روز جشن عشاق یا جشن سپندارمذ گان هست.

سپندارمذ گان جشن زمین و گرامی داشت عشق است که هر دو در کنار هم معنا پیدا می کردند. در این روز زنان به شوهران خود با محبت هدیه می دادند. مردان نیز زنان و دختران رو بر تخت شاهی می نشاندند، به آنها هدیه می دادند و از ایشان اطاعت می کردند.