لزوم آگاهی تاریخی از دوران باستانی،  برای بدست آوردن هویت ایرانی

   دکتر مسعود امیرخلیلی

    شاید مطرح کردن مقوله هویت در دوران گلوبالیسم باب روز نباشد و اینکه هویت چگونه تعیین می شود نیز پرسش دیگری است:  «آیا داشتن زبان مشترک، گذشته مشترک، سنت و آداب مشترک و ... به معنی هویت یک ملت است».

     بیشتر پژوهشگران ایرانی وقتی از هگل نقل قول می آورند به این گفته فیلسوف آلمانی اشاره می کنند که « سرآغار تاریخ بشریت ایران است» ( دولت هخامنشیان ). این نظریه شاید به این دلیل بود که دولت در فلسفه هگل مهم ترین تشکل، یا پدیده تاریخی است ( چینی ها هم دولت داشتند ، اما دولت چین، به نقل از هگل، بر خلاف دولت هخامنشیان ، زنده نبود )  آیا اینکه ایران سرآغار تاریخ بشریت است یا نه بحث دیگری است. اما در رابطه با ایران هگل نظریه دیگری هم را بیان کرده که:

 « ایرانیان با پذیرش اسلام سقوط ساسانیان نه فقط دین زرتشتی خود را فراموش کردند، بلکه هویت خود را هم از دست دادند» (به این نقل قول هگل ایرانیان کمتر اشاره می کنند ! ) اینجا مسئله کمی بغرنج می شود که ایرانیان با پذیرش اسلام چه هویتی را به دست آوردند؟  اعراب چون قبل از اسلام تاریخ نداشتند و ملت نبودند اسلام برای آنها هم مذهب شد و هم ملیت (هویت)، اما ایرانیان قبل از اسلام گدشته طولانی را پشت سر گذاشته بودند (بیش از هزار سال ). هگل ادامه می دهد :

« با امپراتوری ایران ما وارد روابط تاریخ (تاریخی) می شویم. ایرانیان اولین ملت تاریخی هستند، ایران اولین امپراتوری است که گذشته است»

"Mit dem persischen Reiche treten wir erst in den Zusammenhang der Geschichte. Die Perser sind das erste geschichtliche Volk, Persien ist das erste Reich, das vergangen ist" (Hegel )

    محمد رضا شاه پهلوی با جشن های 2500 ساله قصد داشت این گذشته را که گذشته بود ( هگل ) دوباره شکوفا سازد و حافظه تاریخی ایرانیان را بیدار کند. اما انقلاب اسلامی سال 57 این گفته هگل را تایید کرد که ایرانیان با قبول اسلام هویت خود را از دست داده اند. در زمان انقلاب ایرانیان چهار گزینش (آلترناتیو ) انتخاباتی  داشتند: اول به شاه رای دهند که قول رفرم های سیاسی را به شهروندان داده بود ، دوم بختیار را انتخاب کنند که یک سیاستمدار سکولار بود، سوم جبهه ملی و نهضت آزادی ( بازرگان ها ) را و چهارم مذهب (  آیت الله ها ) را برگزینند . ایرانیان با اکثریت مطلق آخری، آیت الله ها (خمینی )، را انتخاب کردند و بدین ترتیب هویت اسلامی و نه ایرانی خود را به نمایش گذاشتند.

    فیلسوف فرانسوی میشل فوکو که در بحبوحه تظاهرات ضد شاهی در تهران اقامت داشت در کتاب  Iraniens  خبر می دهد: «در تمام مدت اقامت ام در تهران حتا يک بار هم واژه انقلاب را نشنيدم. اما به پنج سوال من چهار بار جواب داده شد: حکومت اسلامی (Le gouvernement islamique ) اينجا انقلابی در جريان نبود که توسط يک گروه پيش آهنگ (  Avantgarde ) برنامه ريزی شده بود و يک تشکيلات قوی و مصمم آنرا هدایت می کرد، اينجا مذهب بود که به عنوان يک آکتور سياسی رهبری انقلاب را به دست گرفته بود.»

    حالا بد نیست نگاهی به یونانیان که مانند ایرانیان یک گذشته بسیارطولانی دارند بیاندازیم و به این پرسش پاسخ دهیم که چرا یونانی ها با قبول مسیحیت و ترک خدایان در قرن 4، یا 5 میلادی ؟ هویت خود را از دست ندادند  و گذشته فرهنگی- سیاسی خود را نیز فراموش نکردند ، اما ایرانیان با قبول اسلام گذشته خود را فراموش کردند و بی هویت شدند.

     ریشه این تفاوت بین ایران و یونان را باید در ساختار این دو دین اسلام و مسیحیت جستجو کرد.

    در اسلام دین و سیاست ( دولت ) از یک دیگر جدا نیستند. به نقل از ابن هشام در کتاب «سیره محمد» محمد هم رهبر مذهبی بود و هم رهبر سیاسی (نظامی ) شهروندان در مدینه. این مدل برای مسلمانان تا به امروز اعتبار خود را از دست نداده است. بازگشت به این دوره صدر اسلام آرزوی اکثریت مسلمانان است (همچنان که در انقلاب اسلامی سال 57 آرزوی اکثر ایرانیان بود ). در مسیحیت از همان بدو پیدایش این دو ( دین و دولت ) از یک دیگر جدا شدند؛ با توجه به اینکه کلیسا در قرون وسطا از قدرت زیادی هم برخوردار بود.

    اولین سند از جدایی دین و دولت در مسیحیت این نقل قول معروف مسیح است که به مخالفان دادن مالیات به روم دستور داد : به قیصر آن چیزی ( مالیات ) را بدهید که به او تعلق دارد و به خدا آن چیزی که به خدا تعلق دارد، مسیح از همان اول با این گفته دین را از دولت جدا کرد. سند دوم  یک نامه از حواری پولُس (Paul the Apostle ) است که به „ نامه به رومی ها “ معروف است. در این نامه پولس پیروان مسیح را قسم می دهد “ از اوامر رهبران دولت های کافر ( که منظور روم است) اطاعت کنید، چون “ همه ما زیردستان صاحبان قدرت هستیم که بر ما حکومت می کنند و صاحبان قدرت را خدا تعیین کرده است“، اینجا هم پولس دولت را از دین جدا می کند.

    اما مهم تر از جدا بودن مذهب و دولت در مسیحیت جایگاه مسیح بین پیروان این دین است. برای مسیحیان مسیح  ( پسر خدا ) مرکز توجه است و نه چهار انجیل که حرف خدا نیستند و متفاوت از یک دیگر نیز هستند، اما مرکز توجه مسلمانان قران حرف خدا ( تغییر ناپذیر ) است و نه محمد فرستاده خدا. به زبان ساده تر: بدون آگاهی تاریخی از گذشته خود دست یافتن به یک هویت ایرانی امکان پذیر نیست و این آگاهی تاریخی زمانی تحقق می یابد که ما قران را افسون زدایی کنیم، از آسمان به زمین فرود آوریم ، به این معنی که این کتاب حرف خدا نیست (قران را کی نوشت )، دین ( اسلام ) را از دولت جدا و شخصی کنیم.

اکتبر 2020

بنیاد میراث پاسارگاد