 |
|
|
جنگِ جهانیِ کــرونا و پی آیندهای روانیِ آن.
ابراهیم
هرندی
اگرچه
هنوز آتشِ جنگِ جهانی کرونا خاموش نشده است تا بتوان به بررسیِ برآیندهای آن
پرداخت، اما با نگاهی به پژوهشهای پیشین درباره ی اپیدمی های گذشته می توان
گمانه هایی در پیوند با واتابهای احتمالی این بلای بزرگِ جهانی زد. در دوسده
ی گذشته، مردمانِ جهان با بیماریهای واگیردار و فراگیر زیادی درگیر بوده اند.
نمونه ی این بیماریها؛ وبا، طاعون، مالاریا، آبله، سرخک، مخملک، حصبه، تراخم،
سل، تبِ زرد، تبِ دنگ، سوزاک، سفلیس (کوفت)، خناق، ایدز، ابولا، التور،
آنفولانزاهای گوناگون و کروناهای چندگانه است. همه ی این بیماریها را
پاتوژنهای باکتریایی و ویروسی پدید می آورند. برای نمونه بیماریهای سل و
سفلیس، بنیاد میکروبی دارند، اما ایدز و کرونا ریشه ای ویروسی.
واتابهای اپیدمی ها و پندمی های فراگیر را باید همسنگِ بلایای بزرگ طبیعی
مانندِ آتشفشان، زلزله، شهاب ریزان، سونامی، خشکسالی و جنگل سوزیهای بزرگ
دانست. این رویدادهای گهگاهی، نه تنها زیستراه گیاهان و جانوران را دگرگون می
کنند بلکه گاه با بدرکردنِ گونه های بسیاری از گیاهان و جانوران از گستره ی
طبیعت، هارمونی و هماهنگی زیستی و ربستبومی را نیز چنان درهم می ریزند که گاه
رشته کوهی در خود فرو می ریزد و دریا را بسوی خود می کشاند و قله ای، بسترِ
دریا می شود و در جایی دیگر، لخته سنگی پُرپهنا که میلیونها سال بسترِ ژرفِ
دریا بوده است، می کوهد و سر برمی افرازد و قله ی کوهی بزرگ می شود. اگر از
این چشم انداز به هنگامه ی کرونا بنگریم، دیگر از آتشی که اکنون این ویروس در
جهان می سوزاند، شگفت زده نمی شویم و از خود از نمی پرسیم که چرا حکومت ها
این چنین در برابرِ آن ناتوان مانده اند.
در پیوندِ با انسان می توان گفت که بسیاری از جهشهای آنی و دگرگونی های
ناگهانی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در گذارِ تاریخ، دستاوردِ بلاهای بزرگی که
بدانها اشاره شد، بوده است. البته جنگ نیز، در هرجا که روی می دهد، بسیاری از
روندها و فرایندها را دگرگون می کند. برای نمونه، بسیاری از پیشرفت های
پزشکیِ مدرن، بویژه نوآوری در حوزه ی جراحی، در بیمارستانهای صحرایی در
مناطقِ جنگی بدست آمده است، زیرا در آنجا که سربازی خونریزان در آستانه مرگ
است، ریسکِ هر جراحی آزمایشی، هرچند بالا باشد، پایین تر از ریسک مرگ است.
این چگونگی را درباره ی نوآوریهای مهندسی لوژیستیک نیز می توان گفت. رویارویی
با مرگ، هشیاری و بیداریِ ذهنِ هشدار دهنده ی انسان را افزایش می دهد و
کارایی آن را شتابِ بیشتری می بخشد و توانایی گره گشایی او را چند چندان می
کند. همین ویژگیِ برآیشی ست که رودکی را برآن داشته است که "فضل و بزرگمردی و
سالاری" را برآیندهای بلاهای سخت بداند و یا نیچه را به این نکته رسانده است
که، "بلایی که ما را نمی کُشد، قوی تر می کند".
بازتابهای رویدادهای ناخواسته ی تاریخی، چنان ژرفا و گسترای گرانی دارد که
پرداختن به هر رویه و سویه ی آن، دستمایه ی کوششهای آکادمیکِ هزاران دانشجو و
دانشمند در کانون های بحران شناسی و برنامه زیزی و پیشگیری سازی می شود. در
این یادداشت، من تنها به چندی از برآیندهای روانی، رفتاری و کرداری ویروس
کرونا می پردازم.
براساس پژوهشهایی که از زمانِ پیدایشِ آنفولانزای اسپانیولی در سالِ 1918
میلادی تاکنون شده است، هر بلای طبیعی، برآیندهای روانی چندی دارد که من 10
نمونه از برترینِ آنها را برمی شمارم؛ (۱)
۱-
افزایشِ هراس همگانی که اندازه ی آن در ذهنِ هر فرد، پیوندِ یکراستی با نگرشِ
و منشِ زیستی، سن، دانش، جایگاه اجتماعی و توانِ اقتصادی او دارد.
۲-
بهم ریختن آرامشِ روانی همزمان با بالا رفتنِ پنداره ی ناامنی.
۳-
توشه اندوزی که امروزه به معنای زیاده روی در خریدن هرآنچه برای دوران قحطی
سودمند پنداشته می شود، است.
۴-
گسترش تئوریهای توطئه و جانشین کردن آنها با اطلاعاتِ درستی که هنوز بدست
نیامده است. برای نمونه این که ویروس کرونا از کجا آمده است و چگونه و چرا؟
۵-
همگرایی قومی و قبیله ای و درون نگری بجای نگرشِ باز و جهانی و همگانی.
۶-
بیگانه ستیزی و گریز از کسان و چیزهایی که فرامرزی و غیرِخودی پنداشته می
شوند.
۷-
دو قطبی شدنِ جامعه در پیوند با بخشش و یاری رساندن به دیگران و افزایشِ
همزمانِ میزان خشونت و تنشهای اجتماعی مانندِ قتل، دزدی، غارت و قانون گریزی.
۸-
پُرنما شدنِ پنداره ی ناپایداریِ جهان و پوچی آن و پیش بینی ناپذیر بودنِ
آینده در ذهن مردم و گرایش به روزمَرگی.
۹-
افزایش روزافزونِ حساسیت های بهداشتی و ترس بیشتر مردم از آلودگی به باکتریها
و ویروسهای آلاینده.
۱۰-
بالا رفتنِ شمار افراد وسواسی در جامعه و برآیندهای فرهنگی و اقتصادی ناشی از
آن چگونگی.
البته چون ویروسِ کرونا تاکنون بازتابهای بسی زیانمندتر از پاتوژنهای پندمیکِ
دیگر داشته است، باید بازتابهای روانیِ ناشی از مرگ ناگهانی بستگان و دوستان
و آشنایان، خانه نشینی، تنش های درون خانوادگی، چالشهای بودنِ هماره با آنان،
دورکاری، بیکاری، ناداری، بیکسی، تنهایی، گذرانِ اجباری با خانواده و نیز
ناسازگاری با یکی از آنها، بدغذایی و ای بسا تنگجایی و نداشتن امکانات ورزشی
و سرگرمی را نیز بررسید. قرنطینه ی خانگی، نام دیگری برای زندانی بنام خانه
است. اگر چه این زندان بناگزیر و خودخواسته است، اما بازتابهای روانی خود را
– بویژه برای کودکان - خواهد داشت. بازتابهایی که زیانهای بسیاری از آنها در
آینده بهسازی پذیر نخواهد بود.
پژوهشهای چندی درباره ی پندمیکِ آنفولانزا در سال
۲۰۰۹
میلادی و نیز اپیدمی سارز در سال
۲۰۰۳
نشان داد که هراسِ ناشی از آن رویدادها در بسیاری از بیمارانی که به افسردگی،
پریشان- ذهنی و آسیمه سری دچار شده بودند، دیگر هرگز فروکش نکرد.(۲)
در ماه های گذشته بررسی های تازه ای در زمینه ی ترس و هراس از ویروسِ کرونا
در اروپا و امریکای شمالی آشکار کرد که ترسِ از این بیماری برای بسیاری از
مردم بسیار جدی ست و برخی را وادار به دگرگون گردن برنامه های خود برای آینده
ی نزدیک کرده است. در یکی از این پژوهشها در امریکا، آشکار شد که
۲۵
درصد از شرکت کنندگان در آن آزمایش، هماره نگران آلوده شدن به ویروس کرونا
هستند و هرشب با کابوسی درباره ی آن بیماری و یا مرگِ خود از خواب می
پرند.بسیاری از این کسان، به آینده ی کشور خود بدبین هستند و یورش خارجی ها
را به امریکا، که به گمان آنها نافلانِ میکروب و ویروس هستند، پیش آمد
خطرناکی می دانند. روانشناسان در رویارویی با این هراسِ پایدار، اکنون از
چیزی بنامِ "سندرومِ ترس از کرونا" سخن می گویند و این نام را برای آن هراس
برگزیده اند. (۳)
بسیاری از بیماریهای روانی ریشه در پنداره های نزدیکی به مرگ و نداشتن کنترل
بروی زندگی دارند. انسان جانوری ست که در بخش بزرگی از زمان بیداری خود به
مرورِ خاطراتِ گذشته می پردازد و در بخش دیگر نیز، تنها زمانِ بسیار کوتاهی
را برای رسیدگی به کارهای روزانه می گذارد و آنچه می ماند را برای شکل دادنِ
آرمانها و آرزوهای آینده خود بکار می گیرد. این چگونگی نیاز به امید به آینده
دارد. اما هنگامی که راه آینده برذهنِ او بسته می شود، این زمان را با اندوه
و ترس و هراس پُر می کند. این مکانیزم می تواند با افتادن به زندان و گرفتن
حکم اعدام و یا گرفتن بیماری کَشنده کارا شود. واکنش انسان در رویارویی با
بیماری بی درمانی مانندِ کرونا، نیز، امید به آینده را از او می گیرد. بسیاری
از مردم در چنین بزنگاهی از زندگی، با خوشبینی و مثبت اندیشی و همزیستیِ
تنگاتنگ با خانواده و دوستان و آشنایانِ خود، هراس را از خود می رانند و
امیدواری را میدان می دهند. اما یک چهارم مردم ناتوان از چنین کاری هستند و
با شتابِ شگفتی، ذهنِ خود را با بدبینی و تیره اندیشی، به سرداب سیاهِ
افسردگی و اندوه می سُرانند. این کسان در زندگی روزمره نیز، هماره نگرن
رویدادهای ناگواری هستند که هرگز در زندگی آنان پیش نمی آید. این گروه از
مردم آنانی هستند که آماده برای پذیرش افسردگی، دلمردگی، آزردگی، یویوی عاطفی
و رفتاری، آسیمه سری و تروما هستند.(۴)
پژوهشهای بسیاری درباره گرفتاریهای پایدارِ روانیِ زندانیان آزاد شده نشان
داده است که اگرچه در بند بودن، بازتابهای ناخوشایندی دارد، اما آنچه
زندانیان را به در سیاهچال ناامیدی به دام دیوِ جنون می اندازد، نداشتن
اختیار بر امورِ زندگی خود و پی آیندهای آن است. این چگونگی را مارتین سلیگمن
که بزرگترین روانشناسِ جهان در زمینه ی پیوندِ هراس با نداشتن کنترل و اختیار
است، بهتر و بیشتر از دیگران نشان داده است. در چندتا از آزمایشهای سلیگمن،
آنان که زمینه ی زیستی پیش بینی ناپذیر و غیرِ قابلِ کنترل داشتند، آسان به
گوشه ی می خزیدند و در خود مچاله می شدند و غزلت می گزیدند. اما آنان که
فرماندارِ کارِ خود بودند، همه ی راه های شدنی را می دیدند و بهترین را برمی
گزیدند.
هراس در ذهنِ انسان بازتابِ ترس از مرگ است. هرچه کسی خود را به مرگ نزدیکتر
بپندارد، هراسمندتر و سرآسیمه تر می شود. ترس از بیماری نیز، ترس از مرگ است.
این ترس را ایما و اشاره های زیستبومی افزونتر می کند. برای نمونه اگر کودکی،
پدر و یا مادر و یا هردو را در حال آشفتگی و گریستنن ببیند، او نیز هراسناک و
آشفته و گریان می شود. در طبیعت، هر آنچه نشانه ای از مرگ دارد، انسان را می
ترساند تا وی از آن دور شود. برهمین اساس، قرنطینه در خانه، سخنانِ نومیدانه
و منفی بافی درباره ی آینده می تواند میزان هراس در کودکان و افراد ترس پذیر
را افزایش دهد و آرامش روانی آنان را برهم زند. پژوهشهای چندی نشان داده است
که خانه نشینیِ خودگزین، برای کسانی که در خانه کار می کنند و برنامه دارند و
با خانه نشینی و تکزی- گری اُخت شده اند، آرامش بخش و شادی آور است. اما
کسانی که پس از بیماری و یا از روی ناچاری، ناگزیر از خانه نشینی هستند،
بسیار زود افسرده می شوند و اگر مراوده ی اجتماعی و برنامه ی ورزشی در فهرست
کارهای هفتگی خود نداشته باشند، در معرض بیماریهای زیادی خواهند بود و با
مرگِ زودرس از جهان خواهند رفت.(۶)
پایاندادِ بسیاری از پژوهش های زیستبوم شناسی نشان داده است که خانه نشینی
اجباری حتی اگر برای چند هفته نیز باشد، واتابهای ناخوشایندی برای بسیاری از
مردم دارد. البته قرنطینه ی خانگی برای کرونا، گونه ی ویژه ای از خانه نشینی
ست که تاکنون در جهان سابقه نداشته است، زیرا که با بسته شدن همه کسب و کارها
و مراکزِ آموزشی و ورزشی و تفریحی، همه ی اعضای خانواده بطور شبانروزی با هم
در چاردیواری خانه و یا آپارتمان و یا حتی در یک اتاق هستند. این چگونگی سبب
خواهد شد که بازتابهای روانی کرونا، تنها برای مبتلایانِ به این بیماری
نباشد. ویروس کرونا سبب شده است که میلیادرها نفر در سراسرِ جهان یکباره شیوه
ی زیستی تازه ای را به ناگزیر بپذیرند. این رویدادِ بزرگ، بازتابهای بسیار
پُردامنه ای نیز خواهد داشت که کسی نمی تواند پیشاپیش، همه آنها را برشمارد.
آنچه می توان گفت این است که انسانِ پس از خاموش شدنِ آتشِ کرونا، دیگر هرگز
به دورانِ پیش از آن باز نخواهد گشت.(۷)
توشه اندوزی کرداری برآیشی در راستای ماندگاری برای فرار از مرگ است. این
کردارِ میلیونها سال پیش به فهرست کردارهای پایدارِ برآیشی پرندگان افزوده
شده است و انسان نیز وامدارِ آن است. کلاغها با پنهان کردن دانه های افزون
برنیاز خود در زیرِ خاک، نه تنها برای روزِ مبادا پس انداز می کنند، بلکه با
این کار، هسته ی درختانی مانندِ گردو فندق و بادام را نیز در گستره ی
پهناورتری از آن که خودبخود کاشته می شود، می کارند. البته آنان هدفشان دخیره
برای آینده است و دلِ خوشی از این که آن دانه ها از دل خاک سر برمی کشند و
تناور می شوند، ندارند. جانوران در جاهایی که خوراک و نوشاک کمیاب است، همیشه
با یکدیگر به ستیز می پردازند. پرندگان دانه از نوکِ یکدیگر می رُبایند و
پستانداران رقیبان را با خشم و خشونت تارومار می کنند. این کارِ جانوران،
پیوندِ برآیشیِ نزدیکی با صحنه های ستیزِ مشتریان سوپرمارکت های اروپا و
امریکا برای قاپیدنِ اجناسِ از دستِ یکدیگر دارد. این چگونگی را هراس از مرگ
و نبودِ امنیتِ روانی دامن می زند.
بررسی های رفتار شناسی نشان داده است که با آغازِ دورانِ هر اپیدمیِ
پاتولوژیک مانندِ کرونا، آگاهی بهداشتی مردم افزایش می یابد و حساسیت انها به
آلودگیهای باکتریایی و ویروسی بیشتر می شود. این حساسیت همیشه در کسانی که به
بیماری وسواس دچارند، وجود دارد، اما با گسترشِ اپیدمی ویروسی و سفارش های
بهداشتی در شست و شوی دست و صورت و کاربردِ بیشتر موادِ انگل زدا، آنان که
آمادگی بیشتری برای بیماری وسواس دارند، آسانتر بدان مبتلا می شوند. اهمیتِ
این چگونگی در این است که وسواس تنها حساسیت بیمارگونه نشان دادن به آلودگی
نیست، بلکه بیماری رفتاری دست و پاگیری ست که شُستن دست و صورت و نشان دادن
حساسیت و تردید هماره و درگیری ذهنی مدامِ آن نمادهایی از گرفتاری ژرفتری ست
که تن به بیماری روانی می زند و نیاز به درمان دارد.
اکنون با چشمداشت شمار مبتلایان و کشته شدگان ویروس کرونا می توان گفت که این
پندمیک، بزرگترین بلایی ست که تاکنون برسرِ انسان آمده است. بلایی که هنوز در
آغاز راه است و انسان آگاهی چندانی از فرآیندِ رفتاری آن ندارد که بتواند
درباره بازتابهای احتمالی آن در آینده سخن بگوید. آنچه می توان و باید گفت
این است که تاکنون انسان هربلای بزرگی را که فراراه خود داشته است، شکست داده
است. پس ویروس کرونا نمی تواند تافته ی جدابافته ای باشد و بر او پیروز شود.
چنین باد.
جمعه ۲۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۱۰ آپريل ۲۰۲۰
یادداشت ها:
...........
1-
https://www.amazon.co.uk/
2.
https://www.researchgate.net/
3- Covid Stress Syndrome
۴-
بدبختانه زبان فارسی برابر نهادهای رسایی برای بسیاری از بیماریهای روانی
ندارد. مردا من از آنچه در این جمله می گویم، بیماریهای زیراست:
Mood disorders, Anxiety disorders, Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD)
5-
https://positivepsychology.com/
https://www.sciencedaily.com/
6-
https://journals.lww.com/
7-
https://journals.lww.com/
بنیاد میراث پاسارگاد