^{http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-540-75555-5_55}

^{http://philsci archive.pitt.edu/2643/1/Ethology,_Sociobiology,_EP.PDF"obiology%2C_EP.PDF}

Descartes, R. Discourse on Method, 5, 1637. Penguin, 1960. London.

 Electrodermal Activity-EDA

گفتيم که حافظه،آگاهی، ذهن و زبان، چهار ستون بنيادين فرهنگ و زمينه های طبيعی آن هستند و اگر هر يک از اين برآيه های بزرگ تاريخی وجود نمی داشت، فرهنگ انسانی به گونه ای که ما امروز می شناسيم نيز، نمی توانست شکل گيرد.

 در بخش های پيش، به اهميت حافظه و آگاهی و ذهن پرداختيم. ذهن انسان را بايد شگفت ترين برآيه هستی دانست زيرا که برآيش آن، انسان را در جايگاهی خداگونه نهاده است و توانايی های بزرگی مانند؛ پنداشتن و انگاشتن را بدو داده است. اين که جانوری بتواند پرتوی از جهان را در ذهن خود پديد آورد و هرگاه که بخواند، آن را در دسترسِ چشم درون خود بگذارد، پديده ای ست که آسان از اين نمی توان گذشت. اين چگونگی، انسان را در تقسيم بندی زمان به گذشته و اکنون و آينده، توانمند می کند و توانايی بهره وری از گذشته، در راستای برنامه ريزی برای آينده را در ذهن او پديد می آورد. ديگر جانوران، تنها آنچه را که در ديدرس خود دارند، می توانند ببينند و بدان واکنش نشان دهند. اما انسان با بياد آوردن نماد درونی هر چه را که ديده است، می تواند بدان بينديشد و آن را در ذهن خود ورانداز کند و درباره کاربردهای آن گمانه زنی کند. اين توانايی، بنياد همه آفرينش های انسان است. آفرينش، ريشه در بررسی و شناختِ پيوندِ پديده های جهان با يکديگر دارد. برای نمونه، هنگامی که انسان پيوند ميان بخار آب و حرکت را کشف کرد، توانست ماشين بخار را بسازد. شناسايی رفتار پديده های طبيعی، پيوند آن ها را با يگديگر آشکار می کند و به آفرينش ابزارهای تازه کشيده می شود. اين چگونگی، همچنين با رمزگشايی و راز زدايی از پديده های جهان، هراس انسان از آن ها را از ميان می برد و ارزش آن ها را در رده بندی ذهنی انسان به موادِ خام ِ ابزاری فرومی کاهد، يعنی که جايگاه متافيزيکی برخی از چيزها را در ذهن ما از آسمان به زمين می آورد و در رديف پديده های فيزيکی رده بندی می کند.۱

ذهن انسان نمادِ يکراست جهان بيرونی نيست، زيرا که نمادها و نشانه هايی را که از بيرون می گيرد، در پرتو نيازهای خود با آرزوها، آرمان ها و خواهش هايش در می آميزد و جهانی درونی و فردی می سازد که همراستا با روياهای اوست. دانش جهان درونی انسان، در پرتو چراغ آگاهی، او را در پنداشتن و انگاشتن توانمند می کند و سبب می شود که وی بتواند به پديدارهای جهان، بدون آنکه آن ها را در ديدرس خود داشته باشد، بنگرد. اين توان، انديشيدن را شدنی کرده است. ذهن و زبان، زمينه های زيستی انديشه اند. از اينرو، انديشيدن، پنداشتن، انگاشتن، خيال پروری و رويا پردازی ويژه انسان است و بنياد هرگونه آفرينش و سازش.

اگرچه پنداره ها، انگاره ها و روياهای آدمی گوناگون و رنگارنگ اند، اما همه در راستای ماندگاری ژنتيک انسان در جهان پديد می آيند. انسان را دو گونه روياست؛ نخست روياهای فردی که ريشه در نيازهای تن و جان او دارند و ديگر روياهای همگانی که ريشه در آرمان ها و آرزوهای قومی و ملی او دارند. نمونه ای از روياهای فردی، آرزوی داشتن زندگی دراز و شاد و آزاد و توانايی رسيدن به خواسته های خويش است. اين خواسته ها در هر دوران شکل ويژه ای می گيرند. آرزوهای همگانی فرد را، آموزش و پرورش و نهادهای رويا پردازی فرهنگ او شکل می دهند. اين نهادها؛ دين، تمدن، ايدئولوژی و حکومت از راه رسانه های همگانی هستند.۲

انسان تنها زينده پندارمند و انگره گر و رويا پرداز است. پنداره ها و انگاره ها و روياهای آدمی را بايد بنياد همه ساخت و سازهای او در جهان دانست. هر شاهکار شگفت آور، ريشه در رويای آفريننده آن دارد. هر ساختمان، هر نقاشی، هر دارو، هر دستگاه، هر انديشه، هر شعر و هرآنچه از آغاز پيدايش فرهنگ و تمدن انسانی تا کنون برروی زمين پديد آمده است. پنداشتن و انگاشتن و رويا پردازی، بزرگترين کار ذهن انسان است. ذهن انسان، کارگاه خيالپروری و رويا پردازی اوست، تنها جايی که در آن پيوند ميان پديدارهای جهان آشکار می شود و انسان را درشناسايی اين پيوندها و درهم بافی آن ها در راستای آفرييندگی توانمند می کند. اين چگونگی سبب شده است که اين جانور بتواند بسی بيش از همه گياهان و جانوران ديگر در زيستبوم خود دست ببرد و آن را چون جامه ای درخورِ زيست خود بسازد. چنين است که اکنون هر سنگ و سنگواره و فلز ِسخت، در دستانش نرم و خمش پذير شده است و انسان می تواند جاده های خود را از دل کوه و دريا گذر دهد.

سازه های انسان، همه برای آسان کردن زندگی او در گيتی در راستای ماندگاری نسل اوست. از اينرو، همه کوشش های انسان، ارزشداورانه و جهت دارند. نيک و بد وی نيز، در پرتو سازگاری و ماندگاری او در جهان معنادار است. اگر از جايگاه فرازيستی به جهان بنگريم، نيک و بد پيوندی الاکلنگی با يکدگر دارند، يعنی که هرآنچه برای انسان بد پنداشته می شود، می تواند بازتاب نيکی بر يک يا چند پديده ديگر در جهان داشته باشد. اگر مرگ برای انسان رويداد ناخوشايندی ست، اما لاشه بی جان او می تواند جانوری را سير کند و يا کودِ سودمندی برای درختی باشد. لباس های او می تواند برهنه ای را بپوشاند و جای خالی اش را در خانه و کار، فرد ديگری پر کند. پس نيک و بد، راست و ناراست و تاريک و روشن، تنها از چشم انداز سود و زيان انسان معنا دارند.۳

پژوهش های باستان شناسیِ رفتاری و روانشناسی برآيشی نشان داده اند که توانايی های پنداشتن و انگاشتن نزديک به ۵۰ هزار سال پيش به فهرست توانايی های برآيشی ذهن انسان افزوده شده اند. فسيل های مانده از دو ميليون سال پيش گويای آن اند که شاخه ای از نژاد ميمون های انسان- نما بنام هوموهابيليس (Homo habilis)، توانايی پنداشتن و پيش بينی آينده را داشته است. ويژگی اين ميمون ابزار سازی بوده است. ساتورهای سنگی، تقه های چکشی و سيخ های کاردی و بُران اين ميمون، نشان از آگاهی او از پيوندِ سختی و بُرايی در ساختن ابزار کشتن و جداکردن گوشت از استخوان دارد. ابزارگری نشانه توانايی پنداشتن آينده است، زيرا که ابزار ساز، دستکار خود را با چشمداشت به کارکرد آن می سازد و می داند که آن ابزار به چه کار خواهد آمد. ديگر آن که چون ابزارساز می داند که چيزی را که می سازد در کجا و چگونه بکار می رود، پس پنداره ذهنی ای از جايی که در گذشته ديده است، بايد داشته باشد.۴

بررسی فسيل های هزاره های کهن نشان می دهد که ميمون های انسان- نما، برای بيش از يک و نيم ميليون سال، ابزارهای همگونی می ساختند. اما از سيصد هزار سال پيش به اين سو که حجم مغز انسان اندک اندک رو به افزايش نهاد، تکنولوژی ابزارگری نيز، پيچيده تر شد. پيش تر همه ابزارها، اندی کاراتر و بُراتر از چنگ و دندان و دستان انسان بودند. اما از سيصد هزار سال پيش به اين سو، ابزارهايی ساخته شده اند که توانايی دستبرد در زيستبوم را داشته اند. نمونه اين ابزارها، سيخ و سيخونک و ميخ و بيل و کلنگ و چنگال و چنگک است. آنچه اين چگونگی را ممکن کرده است، توانايی پنداشتن و گمانه زنی انسان درباره شيوه انديشيديدن ديگران است. اين نکته که کسی بتواند آنچه را در ذهن ديگری می گذرد، با توجه به شناختی که از او دارد، بپندارد، بزرگترين دستاورد برآيشی ذهن انسان است که از او روانشناسی طبيعی می سازد. هرفرد در خيال خود، نقشه ای از چگونگی کارکرد ذهن دوستان و آشنايان و کسانی را که می شناسد، دارد و بربنياد آن نقشه، به رفت و آمد و نشست و برخاست با آنان می پردازد. هرچه شناخت انسان از ديگری بيشتر و حقيقی تر باشد، توانايی گمانه زنی درباره شيوه کارکرد ذهن او و پيش بينی کردن رفتارها، کردارها و واکنش های او آسانتر می شود. ذهن خوانی لگاريتمی بسيار پيچيده دارد و شيوه ای از شناخت شخصيت است. اين چگونگی ابزاری برآيشی برای داد و ستد بی خشونت و روشمند با ديگران است.6

ذهن ناشناخته، می تواند ذهنی خطرناک و آسيب رسان باشد. چنين است که گرايش به شناسايی، هميشه در پی هر آشنايی می آيد. هدف از شناسايی ديگری، آموختن راه و روش چگونه سرکردن با اوست. شناخت، ترس از بيگانگی را می زدايد و ما را در چاره انديشی در برابر زيان ها و آسيب های گرفت و داد با ديگران توانمند می کند. البته هرچه شناخت ما از کسی بيشتر باشد، زمينه بهره کشی از او نيز می تواند افزايش يابد. گرايش به بهره کشی از ديگران در جانوران، زمينه ژنتيک دارد و هرجا که اين زمينه بتواند خود را نشان دهد، با شتاب شگفت آوری بروز می کند و اگر کسی جلوی آن را نگيرد و يا نيروهای بازدارنده ای در کار نباشند، بهره کشی و بيگاری گرفتن، بسيار زود فراگير و نهادينه می شود. چنين است که روند طبيعی در رويدادهای اجتماعی، روندی جنگلی و جانوری ست که در آن، زور تنها حقيقت راستين است و همه راه ها و رسم ها را در راستای نشان دادن حقانيت خود و به کرسی نشاندن مشروعيتِ زورمندان نهادينه می کند و طبيعی جلوه می دهد.

ذهن انسان از پنجاه هزار سال پيش به اين سو، توانايی درک و دريافت نمادين يافته است. از آن پس انسان می تواند خطی و يا نقشی را نماد چيزی بداند و يا بخواند. علايم راهنمايی و رانندگی، نمونه های خوبی از اين زبان نمادين هستند. اين که ذهن ما با ديدن چند خط ساده ما را بياد چيزی می اندازد و يا راهی يا چاهی را بما نشان می دهد، يکی از شگفتی های بزرگ مغز انسان است. اين توانايی به پيدايش زبان سمبوليک کشيده شده است که زمينه ی بنيادين نوآوری در دانش و هنر است زيرا که فرآيند شناسايی پيوند ميان پديده های جهان را آسان می کند. نگاره ها و نقاشی های ساده روی غارهای کهن نشان می دهند که انسان در سی هزار سال پيش، توانايی نمادنمايی و نمادشناسی داشته است. مجسمه های شيرمردان غار استادل در آلمان که نزديک به سی هزار سال پيش، از عاج فيل تراشيده شده اند، شکل مردانی با سرهايی چون شيردارند. اين وانهادهای تاريخی نشان می دهند که پديدآورندگان آن ها، توانايی پنداشتن انسانی با زور شير را داشته بوده اند.6

رويداد بزرگ ديگر در گستره پنداشتن و انگاشتن و رويا پردازی از پنجاه هزار سال پيش به اين سو، آگاهی انسان از روان گردانی با کاربرد گياهان روانگردان و يا چرخيدن بدور خود و رقص است. البته مستی ناشی از ميخواری، رفتاری ست که بسياری از ميمون های گرمسيری، بسی پيش از برآيش انسان برروی زمين با آن آشنا بوده اند. هم امروز نيز، هنگامی که در نخلستان های کشور گينه در آفريقا، شهدِ چگيده ی خرما براثر تابش آفتاب تخمير می شود و به شراب رو می گرداند، ميمون های شرابخوار، شبانه پيش از آن که شرابگيران جنگلی بيايند و شرابگينه های طبيعی شراب ناب خرما را خالی کنند، خود را به آن شرابگينه ها می رسانند و گلويی از آن شراب شيرين، تر می کنند. البته می توان گفت که ای بسا مستی ميمون ها، بازتاب ناخواسته رفتار هميشگی آنان در يافتن و خوردن و نوشيدن است. آن ها شهد تخمير شده خرما را برای مزه شيرين و ارزش خوراکی اش می نوشند و نه برای مستی پيايند آن. اما انسان، روان گردانی را برای خوشداشت خود و رهيدن از سنگينی اندوه زای يکنواختی هستی می خواهد. اگر ميمون شراب خرما را برای شيرينی آن می خورد و مستی را پسايند ناخوشايند آن می داند، مرادِ انسان از شراب، مستی آن است. از آنروست که وی شرابِ تلخ ِ مردافکن می خواهد و گاه برای رسيدن به اوجی پرّان، زهرآگين ترين داروهای روان گردان را از راه رگ در خون خود می ريزد. 7

آگاهی از روان گردانی با سه شيوه ای که نام بردم و توان دستگاری در نگرش و عواطف انسان، ای بسا که زمينه ساز پيدايش دين و شعبده بازی و جادوگری و مريد و مراد سازی در جهان شده است و به پيدايش گفتمان هايی چون تقدّس، فّره ايزدی، آسمانی، نورانی، کتايونی، افلاکی وآنجهانی راه برده است. البته چون باورهای انسانی هيچ گونه فسيلی از خود بجا نمی گذارند، هيچ نشان تاريخی برای پژوهش درباره اين چگونگی نمی توان يافت. برخی از برآيش شناسان برآنند که برآيشِ توانایِی پنداشتن و انگاشتن در پنجاه هزار سال پيش، شيوه نگرش انسان مدرن را چنان دگرگون کرد که می توان و بايد او را از انسان پيش از آن جدا پنداشت. اين انسان توانايی حسابگری و مدارا با همگونان خود را دارد و می تواند با گمانه زنی درباره شيوه انديشيدن انسان های ديگر، با آنان کنار بيايد و راهی جز ستيز برگزيند.

استيون ميتن، باستان شناس بزرگ انگليسی از راه بررسی آثار هنری بجا مانده در غارهای باستانی روزگاران کهن، نشان داده است که در پنجاه هزار سال پيش، بناگهان موج بزرگی از گرايش به هنر، با نقاشی برروی ديوارهای غارها پديد آمد که او آن را "انفجار نمادين" (Symbolic Explosion) ناميده است. ميتن برآن است که اين چگونگی بازتاب توانِ درک عاطفی انسان از هستی ست. درکی که از همان پنجاه هزار سال پيش در انسان پديد آمده است و سبب خيزش سونامی فرهنگی بزرگی بنام ادبيات و هنر شده است.8

توانايی کاربرد نماد، پيشايند برآيش زبان بوده است. اين که انسان بتواند با خطی و يا رنگی، ديگران را از نکته ای آگاه کند، اوجی در رسيدن به ايجاز در داد و ستد انديشه و خيال است. برای نمونه، هنگامی که نقش جمجمه ای استخوانی برنگ قرمز، نماد خطر می شود و ما را از وجود خطر مرگ آگاه می کند و يا تابلوی شکلک ساده کودکی در کنار خيابان، رانندگان را از وجود کودکستانی و يا دبستانی آگاه می کند، ذهن انسان با کاربرد پيشداشت های خود، در اندک زمان به معنای آن نمادها پی می برد. اين پيشداشت ها بخشی از دانش اجتماعی ست. به اين معنا که اگر کسی نداند که کودکستان کجاست و اتوموبيل چيست و چگونه می تواند در هنگام برخورد با انسان او را با خطر مرگ روبرو کند، پيام آن نماد را در نخواهد يافت.

نمادگرايی و کاربرد آن، انسان را در شناسايی پيوند های پديدارهای جهان توانمندتر کرده است و در پرتو کارکرد حافظه، آگاهی، ذهن و زبان، انسان را از همه زيندگان ديگر در دستکاری زيستبوم خود و دگرگون کردن آن، توانا کرده است. اکنون اين جانور ميانگين- تن که می بايست در دشت های سبزدره و جلگه های آبسال به فراوردن خوراک و نوشاکِ خود سرگرم باشد و در پی شکارِ جانوران خوشگوشت و يافتن دانه ها و ميوه های تازه باشد، سر از شهرهای بزرگ با آسمانخراش های کيهانسا در آورده است و توان از جا برکندن کوه ها و جابجا کردن رودها و خشکاندن مرداب ها را يافته است و با پرنده سانان غول پيکرِ آهنين در اندک زمانی از اينسوی زمين به آنسو می رود و جهانی مجازی را به موازات جهان حقيقی ساخته است که در آن می تواند نابوده را پديد آورد و ناممکن را ممکن سازد و محدوديت های زمينی و زمانی و مکانی و اجتماعی و اخلاقی و را کنار زند و هر آنگونه که خوش می دارد در جهان مجازی اينترنتی به رويا چرانی بپردازد.

توانايی های انسان صنعتی کنونی که او را در جايگاه خدا نشانده است و بر هرکار توانا کرده است، همه در بيست هزار سال گذشته پديد آمده اند. ريشه همه اين توانايی ها را بايد در زمينه های زيستی حافظه، آگاهی، ذهن و زبان جستجو کرد. چنين است که می گويم، فرهنگ، بنيادی طبيعی دارد و طبيعت انسان زمينه ای فرهنگی. اين چگونگی يعنی فرهنگی بودن طبيعت، گرفتاری های بزرگی را برای انسان فراهم آورده است. يکی از اين گرفتاری ها اين است روندهای برآيشی و طبيعی، بسيار کُند هستند و گاه برآيش پديده ای به ميليون ها سال نياز دارد. اما روندها و رويدادهای فرهنگی در چند دهه شکل می گيرند و جا می افتند. اين رويدادهای چند دهه ای هرگز نمی توانند با رويدادهای برآيشی هزاران ساله، همپايی کنند.

گفتيم که تن و جان انسان برای زندگی صنعتی شهری پديد نيامده است. زندگی شتابناک و پر جنب و جوش شهری با ساختار روانی انسانی که بيش از هزاران سال در رويدشت های فراخ در کناره و کرانه رودها و درياها شکل گرفته است، همساز نيست. اگرچه اکنون انسان در زيستبومی خودساخته با زيست- ابزارهايی هدفمند می زيد، اما ساختار عاطفی او در پرتو هزاران سال جنگل زيستی و خيزوگريز هماره از دست جانوران درنده و گزنده و کُشنده ساخته شده است و توانايی و کشش همه رويه ها و سويه ها و گرفتاری های زندگی صنعتی را ندارد. يکی از بازتاب های اين ناهمايندی، ناتوانی انسان از همزيستی مهرآميز و نوعدوستانه است. اين ناتوانی، ناامنی، ستيز، جنگ، آوارگی، بی خانمانی، تهيدستی و نابسامانی های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بسيار را در جهان دامن زده است.

اگر جايگاه کنونی انسان در گذار او از جنگل زيستی به شهر نشينی را گامی از راهی دراز بپنداريم، آنگاه نخواهيم توانست که درباره نيک و بد اين گذار به داوری بنشينيم. هنوز زمان چندانی از شهرنشينی انسان، بويژه شهرنشينی مدرن نگذشته است که بتوان درباره آن ارزشداوری کرد. چندی از مردم شناسان و زيستبوم گرايان برآنند که توان غول آسای انسان کنونی، زيان بزرگی برای زمين و زمينيان خواهد داشت. اين جانور در سايه دستاوردهای صنعتی خود در دوسده گذشته، با آن که می توانست، امکان بهزيستی خود را افزايش دهد و افسردگی و اندوه و درد و نادانی و جنگ و ستيزهای دينی و قومی و قبيله ای و فرهنگی و ملی و جنسی را نابود کند، امکان نابودی هستی را چند برابر کرده است. شايد اين نگرش در بستری از بدبينی شگل گرفته شده باشد، زيرا که دستاوردهای شگفت انسان در گذشته نزديک او، گوشه های درخشانی نيز داشته است. رسيدن انسان به انديشه دموکراسی، حقوق بشر، برابری های اجتماعی و اقتصادی و پذيرش درست بودن آن ها و نيز ارزشمند پنداشتن جان انسان و کاهش ژرف شمار کشتار در جهان کنونی نسبت به سده گذشته، همه می توانند، گواه خوشبين بودن به انسان کنونی باشند.

آنچه آشکار است اين است که اگرچه انسان پنداره گر و انگارنده می تواند با افسانه پردازی، خدايان و دين ها و دام های گوناگون برای خود بسازد، اما همان پندار ورزی و خيال پروری او سبب می شود که هرگز نتواند در دام هيچ دام محدودينی بماند.
 

یادداشت ها:

⁼⁼⁼⁼⁼⁼

1. نمونه ای از اين چگونگی اين است که، پيش از شناسايی نفت و پالايش آن، هرجا که نشتِ چاه نفت برروی زمين می توانست، آتش جاودانه ای را پايدار بدارد، آن مکان مقدس پنداشته می شد و مردم آتشگاهی دورادور آن می ساختند. پس از شناسايی نفت و پالايش آن، نفت جايگاه متافيزيکی خود را از دست داد و بعنوان ماده ای کانی شناسايی و رده بندی شد.

2. اين سخن بمعنای کوشش در ماندگار کردن انسان بمعنای عام آن نيست، بلکه هرتن بعنوان يکانی خودمدار و خودشيفته، در پی استوار کردن پايه های زيستی خود در جهان و پخش کردن ژن های خود در سراسر گيتی ست.

۳. يکی از برآيندهای اين سخن آن است که نگرش انسان در پيوند با هر پديده، خودمدارانه و ارزشداورانه است و نمی تواند در هيچ کاری، ناظر بيطرف باشد. جهت گيری انسان هماره در راستای سازگاری خود با طبيعت و ماندگاری بيشتر او در جهان است. اين نکته که علم در پی برهنه کردن حقيقت است، هنگامی درست خواهد بود که بپذيريم که حقيقتی که علم در پی دستبابی بدان و آشکار کردن آن است، حقيقتی ست که فقط برای انسان برهنه می شود.

4. Mithen, S. [1998]: A creative explosion? Theory of mind, language and the disembodied mind of the Upper Paleolithic, in S. Mithen (ed.), 1998, Human Creativity in Archaeology and Prehistory, London: Routledge

5. اهميت دستاوردهای مدرنی مانند حقوق بشر نيز در همين نکته است که اين حقوق طبيعی نيستند و ريشه در آرمان های انسانی دارند. آرمان هايی که ريشه در ذهنيت انسان شهر نشين امروزی دارد.

6. Hohlenstein-Stadel statuette

https://www.google.co.uk/search?q=Hohlenstein-Stadel+statuette&tbm=isch&tbo=u&

source=univ&sa=X&ei=dqZyVZKAMYPX7AbE8YO4Cg&ved=0CC4QsAQ&biw=

1920&bih=922

7.  برای آگاهی بيشتر در اين باره، نگاه کنيد به لينک زير:

Clottes, j. & Williams, L. (1998

http://www.academia.edu/9118138

Clottes_and_Lewis_Williams_Paleolithic_Art_and_Religion

8.Mithen, S. J. (1998) Creativity in human evolution and prehistory, London ; New York

Routledge, 1998

در گستره فرهنگ ـ زبان

 (بخش هفتم)

اين بخش از اين نوشته را پيشکش می کنم به دکتر محمدرضا باطنی زبانشناس نامدار ايرانی که روزنه ای بسوی زبانشناسی مدرن در گستره آکادميک ايران گشوده است.
 

در بخش های پيش گفتيم که فرهنگِ انسان زمينه ای طبيعی دارد و طبيعت او ساختاری فرهنگی. نيز گفتيم که، حافظه،آگاهی، ذهن و زبان، چهار ستون بنيادين فرهنگ و زمينه های طبيعی آن هستند. اگر هر يک از اين برآيه های بزرگ تاريخی وجود نمی داشت، فرهنگ انسانی به گونه ای که ما امروز می شناسيم نيز، نمی توانست شکل گيرد.

زبان چيست؟ برای چه برآمده است و چه نقشی در سازگاری انسان و ماندگاری او دارد؟ زبان شناسان اين پرسش ها را با چشمداشت به کار زبان در ترابری معنا پاسخ می دهند و می گويند که زبان ابزار بردن و سپردنِ معنا از ذهنی به ذهن ديگر و يا ديگران است. از ديدگاه زبان شناسی، اين ابزار برای آسان کردن داد و ستد درزندگی اجتماعی شکل گرفته است و رسانه ای ست که همه کاربران هر زبان را بيکديگر پيوند می دهد و آنان را از انديشه های يکديگر آگاه می کند.

اما از چشم انداز برآيشی، زبان ابزاری سه کاره است؛ نخست رسانه ای برای پذيرش تجربه و دانش از راه حس های پنجگانه از ديگران و سپارش آنان به آيندگان. دوم ابزاری برای آسان کردن همکاری با ديگران و سوم توانی برای روان گردانی خود و ديگران.۱

در پيوند با نقش نخست زبان بايد گفت که زبان وسيله است نه هدف. گرايش انسان به گفتن و شنودن و خواندن و نوشتن و گوش سپردن به سخنان ديگران و درگير شدن در داستان های آنان و دلسپاری به روايت های ديگران از هستی، همه رفتارهايی برآيشی در راستای تجربه اندوزی هستند. هر تجربه تازه، گامی بسوی سازگاری با زيستبوم می تواند باشد. گزارش تجربه های ديگران، شيوه ارزان و آسانی برای يادگيری ست که با ذات تجربه جوی انسان همخوان است و زبان ابزاری برای سيرکردنِ اين گرايش ذاتی ست. درک و دانستن تجربه های ديگران، نه تنها ژرفای تجربی ما را گسترش می دهد بلکه بما نشان می دهد که تنها ما نيستيم که با ناسازگاری های زيستی دست و پنجه نرم می کنيم و گاه در می مانيم و گاه نااميد می شويم و گاه راه را از چاه نمی شناسيم و اشتباه می کنيم.2 بله، هنگامی که درد همگانی باشد، درد نيست، گونه ای تجربه همگانی ست.

زبان تور تجربه است. يعنی که ما با کاربرد آن، هم تجربه های زيستی خود را به ديگران نشان می دهيم و در دسترس آنان می گذاريم و هم از تجربه های آنان بهره می بريم. در چنين داد و ستدِی، هنگامی که کسی دست و يا پا ويا چشم خود را از دست می دهد، ديگران نيز می توانند با شنيدن و يا خواندن سرگذشت او و آگاهی از آنچه بروی رفته است، پرهيبی از از دست دادن دست و يا پا و يا چشم را در ذهن خود تجربه کنند و ارج گذار دست و پای خود باشند

گرايش انسان به تجربه اندوزی، کرداری برآيشی ست و کنجکاوی و تشنگی پايان ناپذير انسان از آموختن و ارزشمندی دانش و دانشمند در همه جوامع انسانی گويای آن است که ذهن انسان تجربه اندوزی را يکی از هدف های بنيادی خود می داند. در گذار تاريخ نيز، هميشه و در همه جا، دانستن برتر از ندانستن بوده است و همگان دانش را گنجی جاودانه می پنداشته اند. اين چگونگی در جوامع صنعتی مدرن بجايی رسيده است که دانشمندان، اکنون بجای پيامبران و کاهنان نشسته اند و مردم برای درمانِ دردهای بی درمان نمای اجتماعی چشم به آنان می دوزند. داستان نويسی، نقالی، خاطره نويسی، سفرنامه خوانی، روايتگری و نمايش های سينمايی و تلويزيونی و تئاتری، همه برپايه کششِ اين کردار شکل گرفته اند. اين چگونگی می تواند ما را با تجربه ديگران در گذارِ تاريخ آشنا کند و تجربه همه پيشينيان را در دسترس ما قرار دهد. اهميت آنچه ميراث فرهنگی خوانده می شود، در ارزش تجربی آن وانهادهاست. ارج گذاری به اين ميراث سبب می شود که انسان در هر دوره ناگزير از پيگردی رازهايی که گذشتگان برای او آشکار کرده اند، نباشد و دنباله کار را از آنجا که آنان رها کرده اند، بگيرد. اين چگونگی نسل انسان را بمعنای عام آن در جهان جاودانه کرده است زيرا که هر انديشمند نوآوری با آگاهی از دستاوردهای علمی پيشين، چيزی به دانش بشری می افزايد و آن را به نسل پس از خود می سپارد. فرهنگ شناسان اين روند را سازگاری فزاينده فرهنگی ناميده اند.3

نقش دوم زبان از ديدگاه برآيشی، آسان کردن همکاری با ديگران و شتاب بخشيدن به داد و ستد اجتماعی انسان است. انسان در زمانی از تاريخ برآيشی خود در يکصد هزار سال گذشته، توانايی يادگيری با ديدن را آموخت. اين توانايی يکی از بازتاب های توانِ پنداشتن و انگاشتن است. اين که انسان بتواند با ديدن کاری، آن را بياموزد، بنياد بيولوژيک زيادی می خواهد و مکانيزم کارکردِ آن بسيار پيچيده و شگفت انگيز است. اين توانايی به يکباره آموختن را آسان کرد و سپارشِ دستاوردها و آموزه های فنی از ذهنی به ذهن ديگر را ممکن ساخت. فسيل های بجامانده از نزديک به دوميليون سال پيش، نشان می دهند که نيای تن- فرازِ انسان يعنی هوموارکتوس (Homo-erectus)، توانايی اين گونه يادگيری را داشته است. اين جانورِ فن آموز، زينده ای اجتماعی و ابزارگر بود و با پی بردن به سودمندی آتش، فناوری پخت گوشت را برای نخستين بار در جهانِ جانوران بنياد نهاد. ساتور سنگی را اين ميمون ساخت. پس از آن، ميمون ديگری بنام نياندرتال (Neanderthal)، که نيای نزديکترِانسان کنونی ست، از سيصد هزار سال پيش تا ِيکصدهزار سال گذشته برروی زمين به همين شيوه می زيست.

آموزه های گام بگام اين ميمون ها از راه نگاه کردن به شيوه های زيستیِ يکديگر و آموختن از آن ها، سازگاری آنان با زيستبومشان را افزايش داد. بکار بردن آموزه های پيشينيان و بهنمودن آن ها و سپارش آن ها به نسل های آينده، اندک، اندک راه زندگی شاخه ای از ميمون ها يعنی انسان را دگرگون کرد. اگرچه يادگيری با نگاه کردن می تواند فنی را بسيار زود در ميان جانورانی که توانايی اين گونه يادگيری را دارند، فراگير کند، اما اين شيوه آموزشی، تنش زا نيز هست. برای نمونه، اين که کسی با نگاه کردن به دست ديگری ماهيگيری بياموزد، می تواند در اندک زمان، شمار ماهيگيران درکناره رود و يا کرانه دريا را چنان افزايش دهد که ميدان را برای همه ماهيگيران تنگ کند و رودها را از ماهی تهی. يادگيری با چشم سبب می شود که همگان بتوانند، فنون ساده را با نگاه کردن بياموزند. از اينرو، فراگيریِ اين چنينی را دزدی ديدگانی (Visual Theft) خوانده اند.۴ اين که کسی روزها در جنگل با تلاشِ توانفرسا کندوی عسلی بيابد و کسی ديگر روزی او را نهانی تا پای آن کندو دنبال کند و چندی پس از آن، دزدانه آن کندو را از عسل خالی کند، غارت دستاوردِ يابنده آن کندوست و می تواند به ستيزميان آندو تن کشيده شود. هم نيز اين که دستکار صنعتی کسی را ديگری کپی کند و بکار گيرد، می تواند ناراست و غيراخلاقی پنداشته شود و به ستيز کشيده شود. چاره اين کار آن است که يا دستاوردهای نوآورانه اين چنينی در دايره تنگ خانواده، قوم، قبيله بماند و به ديگر جاها راه نبرد و يا ابزاری برای داد و ستد همگانی و جهانی دستاوردهای انسان پديد آيد. چنين می نمايد که برآيش زبان در بزنگاهی از تاريخ برآيشی انسان در صدهزار سال گذشته، او را در برگزيدن راه دوم توانمند کرده است.

زبان ابزاری برای چاره يابی در پيش گيری از دزديدن دستاورهای نوآوران با قرارداد و قانون است. ابزاری که گفتمان "قرارداد" را ممکن کرده است. نماد امروزی اين چگونگی، قانون کپی رايت است. اين گونه است که نوآوران و صنعتگران در گذار تاريخ، توانسته اند با همکاری يکديگر جهانی را بسازند که بسياری از محدوديت های طبيعی زندگی انسان را از ميان برداشته است. اين گونه است که کمانساز، در برهه ای از تاريخ، با تيرساز کنار آمده است تا تيروکمان ساخته شود. يا همکاری مهندسان و پزشکان به پيدايش مهندسی پزشکی راه ببرد و هزاران دستگاه سودمند برای درمان بيماری های انسان ساخته شود. اين همه، بدون برآيش زبان ممکن نمی بود. اگرچه آن دو ميمون که از آن ها نام بردم، توانايی يادگيری با نگاه کردن را داشتند و فوت و فن بيرون کشيدن موران و موريانه ها را از لانه هايشان را با کاربرد ابزار می دانستند، اما با آنهمه، فناوری آن ها در دورانی که برروی زمين می زيستند، همانند و دگرگون ناپذير بود. هوموارکتوس ها برای صد ميليون سال بر روی زمين زندگی يکنواخت و همگونی داشتند. يعنی که در بيش از چهل هزار نسل، هيچگونه نوآوری از آن ها ديده نشد و ابزار تازه ای پديد نيامد. زبان ابزار ژن های انسان برای آسان کردن زندگی اجتماعی او و راندن وی بسوی آشناِيی با ديگران و همکاری با آنان است. اين ابزار سبب می شود که او با اين ابزار، برديگر جانوران در بهره وری از فراوارده های زيستبومی خود پيشی بگيرد و زيستبومش را بدلخواه خود در راستای ماندگاری بيشتر نسل خود در جهان سازگار کند.

با پيدايش زبان، انسان آغازين از دويست هزار سال پيش به اين سو، اندک، اندک با ساختن ابزارهای سفر مانند نعل، پالان، تَنگ، تُنگِ آب، سبو، خورجين، جوال، کجاوه، بالاپوش، قايق و سپس تر، چرخ، گاری و درشکه، قايق، کشتی، اتومبيل، ترن و هواپيما، در گوشه و کنار جهان پخش شده است و هرجای زمين که زيست پذير بوده است را گرفته است. اين چگونگی ريشه در انفجار اطلاعات و نوآروی ناشی از هم انديشی و همکاری در پرتو زبان دارد. تا پيش از آن، انسان نيز چون جانوران ديگر، ناگزير از سازگار کردن شيوه زيستی خود با زيستبومش بود. اما از هنگامی که انسان توانايی دستبرد در زيستبوم خود را يافت، توانست هر زمينی که می يافت را برای زيستن آماده کند. چنين شد که زيستن هم در بيابان های خشک و سوزانِ سومالی ميسر شد، هم بربام ِبلندی های کوهنده ی تبت و هم در سيبری و آلاسکا. اين گونه، انسان توانست با دستيابی به صنعت، جنگل ها را از گياهان بروبد و جانوران را از آنجا رم دهد و کوه ها را قاچ کند و راه ها و کانال ها و تونل ها را از آن ها گذر دهد و بيابان را با کندن قنات و چاه های عميق، آبياری و کشت پذير کند و رودها را بسوی سدها بسُراند و جانوران را از شهرها و زيستگاه های خود برماند و فرماندار جهان شود و خود را همه کاره آن بداند!

زبان همچنين تور انسان گيری ست. ابزار بسيار پُرتوان و خطرناکی که با آن می توان به روان گردانی ديگران پرداخت و آنان را با آن بدام انداخت و قانع و مجاب و اسير کرد و از آن ها بهره کشيد. البته ديگران نيز می توانند با ما چنان رفتاری داشته باشند. در گذار تاريخ، از مردان و زنانی که با افسون زبان، ذهن ديگران را می ربودند و آنان را بکار می گرفتند، به نيکی و با عنوان هايی چون؛ پيامبر، راهبر، مراد، فيلسوف و سُکاندار حقيقت ياد شده است. آورده اند که لقمان با سخنان نيکو و حکيمانه خود شهره آفاق شد و داود با مزاميز افسونبار خويش، دل و دين از همگان می ربود و محمد، پيامبر اسلام، سخنان خود را آيه های آسمانی می خواند و کتاب خود را خواندنی نام نهاده است.5  وی آن سخنان را چنان کاری کارستانی و استوار می دانست که ديگران را به هماوردی با خود در آوردن سخنانی آنچنانی فرامی خواند. در دين عيسوی نيز داستان برج بابل در انجيل، گويای اهميتِ زبان برای انسان و نقش آن در همکاری و پيشبرد آرمان های اوست. براساس آن افسانه، سرنشينان کشتی نوح، پس از آرام شدن ِ آسمان و زمين در سومر (شنار)، سکنا گزيدند و چون همگی به يک زبان سخن می گفتند، برآن شدند تا با همکاری يکديگر برجی از زمين تا ثريا بسازند تا انسان بتواند با بالا رفتن از آن، خود را به عرش خدا برساند. اما خداوند با ديدن آن برج، از گستاخی شهروندان بابلی که آهنگ نزديک شدن بدو را داشتند، خشمگين شد و آنان را در گوشه و کنار جهان پراکند و به هرگروه زبانی ويژه داد تا ديگربار هرگز زبان يکديگر ندانند و نتوانند در سايه همزبانی به همدلی برسند و راهی به بارگاه آسمانی او باز کنند.6

افسانه های هزار و يک شب، گواه روشنی برآگاهی پيشينيان از قدرت زبان در رونگردانی ست. در اين اثر کلاسيک، شهرزاد، هر شب با افسونِ زبان، ذهن پادشاه را درگير می کند و او را از فرمان کشتن شهرزاد باز می دارد. کارايی نيروی زبان چنان است که هيچ فرهنگی کاربرد زبان را در گستره همگانی آزاد نمی گذارد. هميشه در همه جا خوشه ای از واژگان و شيوه ای از بيان و شکلی از زبان، ناراست، ناخوشايند و يا ناهمايند با زمان و مکان پنداشته می شود. سانسورِ زبان در آن گستره، به بهانه های اخلاق، دين، قانون، امنيت و هنجارهای همگانی بکار می رود. اين چگونگی از آنروست که زبان کليد دستکاری روان است و با آن می توان حالت عاطفی خود و ديگران را دگرگون و بازآرايی کرد. فراتر از آن، با دگرگون کردن چشم انداز کسی با زبان، می توان شيوه انديشيدن و رفتارها و کردارهای او را – بدون بازکردن مغز او و دستبرد در آن - بازسازی کرد.

زبان را می توان با دستگاه کنترل از راه دور – ريموت - همانند دانست زيرا که سخنگو، گوينده و يا زبان آور می تواند با چرخش زبان، بی هيچ نزديکی و گاه از راه دور با تلفن، راديو و دستگاه های گفت و شنود، شنونده خود را شاد و يا غمگين کند، بخنداند، بگرياند، بترساند، بچزاند، بنوازد و يا به زندگی اميدوار کند. چرب زبانی، شيرين زبانی، تلخ زبانی، زخم زبان و گفتمان های اين چنينی، همه گويای بازتاب شيوه کاربردِ زبان بر ساختار عاطفی انسان است.

توان نويسنده در زبان از گوينده نيز فراتر می رود و بُردارِ زمانی را نيز در می نوردد و گاه هزاران سال پس از مرگ خود کسی يا کسانی را بکاری و يا کارهايی وامی دارد. نويسندگان، فيلسوفان و پيامبران و شاعران و تاريخ نگاران نمونه های خوبی از از اين کسان اند. اين که کسی با سخن پيامبری، هزاران سال پس از مرگ او بشور آيد و بدلخواه خود کمربند انفجاری برکمر خود ببندد و با آرامش به مسجدی، ميخانه ای و يا ميدانی در ميان مردم برود و خود و ديگران را به آتش بکشد، يکی از بازتاب های زيانمند و خطرناک قدرت زبان در دگرگون کردن شيوه انديشيدن ديگران و بازآرايی ذهن آن هاست. چنين کاری هرگز بدون زبان شدنی نمی توانست باشد. نيز اين که کسی با نوشتن و يا خواندن شعری دلتنگی خود را چاره کند و دست از شکوه بردارد، يکی از شگفتی های جهان برآيشی ست. در توان نيروی زبان در دگرگون سازی چشم اندازانسان و رفتارها و کردارهای او همين بس که گفتار درمانی بويژه سی بی تی (CBT)، امروز سرآمدِ همه شيوه های روان درمانی پنداشته می شود7.

يکی از ويژگی های زبان اين است که هرچه تراکم جمعيت در سرزمينی بيشتر باشد، زبان های بيشتری در آن سرزمين يافت می شود. نمونه ای از اين سرزمين ها جزيره پاپوای گينه نو در اقيانوس آرام است که با داشتن هفت ميليون جمعيت، دارای هزار زبان است. زبان شناسان شمار زبان های زنده جهان را نزديک به هشت هزار برآورد کرده اند. کشور هندوستان، نمونه ديگری ست که دارای ۴۲۵ زبان زنده است. برآيش شناسان اين چگونگی را ناشی ازخوی قبيله ای انسان می دانند. زندگی قبيله ای در سرزمين های آبسال و کشت پرور، رقابت بر سر دسترسی به آب و خاک و ديگر سازه های زيستی را در ميان قبيله های همسايه دامن می زند و آنان را به ستيز با يکديگر وا می دارد. زبان، بخشی از سيستم دفاعی هر قبيله در برابر بيگانگان است تا رفت و آمد و نشست و برخاست و داد و ستد با آنان را کنترل کند و آنان را از دستبرد زدن به دانش قبيله ای باز دارد. بنياد روانشناسيکِ هر زبان به گونه ای ست که شيوه کارکرد ذهن دارنده خود را در هسته های بسته زبانی چنان پنهان می کند که تنها با آشنايی ژرف با فرهنگِ آن زبان می توان آن را دريافت. اين شيوه ترجمه پذير نيست و نمی توان آن را از زبانی به زبان ديگر برگرداند.8

زبان در هر حوزه ژنتيک، رازدارِ راه زندگی در زيسبتوم ويژه آن حوزه است و کليدهای رازگشايی برای سازش با آن زيستبوم را در خود و با خود دارد. من برای اين چگونگی واژه "بومبار" را پيشنهاد می کنم. بومبارِ هر زبان، باری ست که هر زيستبوم بردوش زبان می نهد تا کاربران آن زبان را از چم و خم زيستن در آن سرزمين آگاه کند. بومبار، بازتاب ويژگی های زيستبومی هر سرزمين در زبانی ست که در آن شکل گرفته است. اگرچه بومبار بيشتر زبان های جهان، امروزه با فراگير شدن شيوه زندگی غربی، در بسياری از زبان های جهان بيهوده و بی معنا می نمايند و به گوش نمی آيند و به ليست گويه های زبانزد و فولکلوريک پيوسته اند، اما هنوز هر زبان زنده سرشار از اشاره ها و رهنمودهای چگونه زيستن در زادگاه آن زبان را با خود دارد. هر زبان ابزار آگاهی رسانی به کاربران آن زبان و آيندگان آن ها درباره چگونه زيستن در زيستبومی ست که آن زبان در آن شکل گرفته است. از اينرو، هرزبان، چم و خم زندگی در زيستبوم خود را با واژگان بيشتری آشکار می کند و ادبيات گسترده تری درباره سازش بيشتر و بهتر با آن سرزمين را ميدان می دهد. برای نمونه، زبان و ادبيات بيابان زيان پُر از واژه ها و آموزه های سودمند درباره گريز از سرگشتگی در بيابان، فريبِ سراب، ارجمندی نکوداشت ِ آب، کم خوری، گزيز از آفتاب، افتادن در چاه، خطر تشنگی و همه چالش های زندگی ستيز در بيابان است. واروی اين چگونگی را در زبان وادبياتِ اسکيموها می توان يافت که گويه ها و گوشزدهايش درباره فرار از سرما و برف و يخبندان و خوشداشت خورشيد و نور و گرما و روشنايی ست.9

یادداشت:

⁼⁼⁼⁼⁼⁼

 . 1چون در زبان فارسی، واژه "زبان"، هم نام ماهيچه ای ست که در دهان بسياری از جانوران است و هم نامِ مکانيزم پذيرش و سپارس و داد وستد اطلاعات، شايد بيشتر مردم، زبان را تنها گفتن و نوشتن بدانند و از شيوه های ديگر نمايش اطلاعات و سپارش آن مانند، زبان تن، زبان نمادين، زبان رياضی، زبان بی زبانی، زنگ ها، زبان ايما و اشاره بی خبر باشند. در روزگار ما رسانه های نمايشی و نمادنما مانند تلويزيون، اينترنت، سينما، کتاب، مجله و روزنامه، اهميت زبان تن، زبان نمادين و زبان ايما و اشاره را بيشتر کرده اند. گاه عکسی و يا کاريکاتوری می تواند بسيار گوياتر از مقاله ای و کتابی باشد و دريافت آسان آن سبب شود که کارايی بيشتری از شيوه های ديگر پيام رسانی داشته باشد. گاه خاموشی، رسانه رساترين پيام می شود. "که خاموشی به هزار زبان در سخن است" (شاملو)

2. انسان جانوری گله زی ست و درد همگانی را بسيار آسانتر از درد فردی تاب می آورد. بررسی های روانشناسيک نشان داده است که هنگامی که درد، اندوه، بی خانمانی، نابسامانی و گرفتاری های فراگيرِناشی از جنگ، زلزله، غارت، قحطی و بيماری های واگيری مانند وبا، طاعون و ابولا، همگانی باشند، پذيرش و تاب آوردن آن ها برای انسان بسی آسانتر از پذيرش درد و اندوه فردی ست. اين چگونگی، مرگ و مير ناشی از آن بلاها را کاهش می دهد و ساختار عاطفی بلازدگان را استوارتر و دردپذيرتر می سازد.

 Cumulative Cultural Adaptations . 3

4.

 http://www.amazon.co.uk/s/ref=nb_sb_noss?url=search-alias%3Dstripbooks&field-keywords=Wired+for+Culture

5. واژه "قرآن"، مصدر فعل "قرأ" است به معنای خواندنی، مانندِ فرقان و رجحان که مصدر هستند.

 http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt0111.htm#1 .6

Cognitive Behaviour Therapy CBT.7اين شيوه درمانی که اکنون در ميانِ روانشناسان بسيار فراگيرشده است، براين انديشه استوار است که بسی بيش از بسياری از ناخوشی های روانی، بويژه افسردگی، ريشه در پيش پندارهای نادرست ما درباره خودمان و جهان دارد. برای نمونه اين که جوانی در ايران، موفقيت را برای خود با گزاره های اجتماعی کنونی بسنجد. يعنی که بايدها و نبايدهای جامعهِ بيمار کنونی را سنجه های رستگاری خود بداند. در ۱۸ سالگی گواهينامه رانندگی بگيرد. به دانشگاه برود و در فلان سال فارغ التحصيل بشود. در بهمان سال از زندگی خود ازدواج کند، کار داشته باشد، خانه و ماشين و.... داشته باشد. در همه اين دوران فرزند سودمند و زن و يا مرد کاری و درستکار و پيروز و ثروتمند باشد و با الهام از انشاهايی که در گذشته نوشته و خوانده است، علم را بهتر از ثروت بداند و اهل ادب و تقيه و تظاهر باشد، اما دروغ نگويد و خلاصه بشود انسانِ "نيست در جهانی" که در هيچ جای جهان در هيچ زمانی وجود نداشته است. افسردگی ناشی از خواهش بيجای رسيدن به قله های دست نيافتنی و ناممکن. اين گويه زبانزد در زبان فارسی که؛ مرد بايد از زير سنگ هم که شده، پول در بياورد و روزی خود و خانواده اش را فراهم کند، يکی از همين پيش پندارهای نادرست در فرهنگ کنونی ايرانی ست که می تواند زمينه سازِ بسياری از ناخوشی های مردم باورمند بدان بشود.

8. اين پرسش که آيا همه ی هر متنی را می شود از زبانی به زبان ديگر برگرداند، پرسشی تکنيکی در حوزه معنا شناسی و ترجمه است که پرداختن به آن کار من نيست. اما آنچه در اين راستا در اينجا می توان نوشت، اين است که از چشم انداز برآيشی، زبان در بررسی نهايی، شيوه بيان سود و زيان ساختار ژن های انسان است و بخشی از ابزار سازگاری او با طبيعت در راستای ماندگاری بيشتر نسل او در جهان است. از اين چشم انداز، می توان گفت که هر زبان می تواند، بخشی از ابزار زرهی هر قوم برای پيشی گرفتن بر ديگران در نبرد بی امان زيندگان برای جاباز کردن و ساختن و ماندن باشد. البته اين چگونگی، در بيش از صدهزار سال پيش شکل گرفته است و اکنون که انسان از زندگی قبيله ای به چشم اندازی جهانی رسيده است، ناخوشايند و زيانمند و دست و پاگير می نمايد و هست.

9. تاکنون ويژگی های زيستبومی زبان (بومبارِ زبان)، آنسان که بايد پژوهيده و بررسی نشده است. بخشی از چگونگی از آنروست که نشت فرهنگ و زبان غربی به ديگر سرزمين ها در دوسده گذشته، زبان های بومی را از کارايی انداخته است و چشم انداز ارزشی و بومباری آن ها را بحرانی کرده است.

در گستره ی فرهنگ ـ ژن و مِم

بخش هشتم

ظلمات است بترس از خطر گمراهی

     (حافظ)

در بخش های پيش گفتيم که فرهنگِ انسان زمينه ای طبيعی دارد و طبيعت او ساختاری فرهنگی. نيز گفتيم که، حافظه،آگاهی، ذهن و زبان، چهار ستون بنيادين فرهنگ و زمينه های طبيعی آن هستند. اگر هر يک از اين برآيه های بزرگ تاريخی وجود نمی داشت، فرهنگ انسانی به گونه ای که ما امروز می شناسيم نيز، نمی توانست شکل گيرد. اهميتِ هريک از اين چهار برآيه چنان است که نبود هر يک از آن ها در زندگی انسان، او را از گستره انسانيت بيرون می راند. آنان که براثر بيماری و يا ضربه مغزی حافظه خود را از دست می دهند و نه يادمانی از گذشته دارند و نه کسی را می شناسند، از جامعه کنار گذاشته می شوند و به آسايشگاه های ناکارگان فرستاده می شوند. سرگذشت کسانی که به اغما فرو می روند و آگاهی خود را از دست می دهند، از آن نيز دشوارتر است، زیرا که انسان نبودِ آگاهی را همتای مرگ می داند و از چنان کسی با عنوان هايی چون؛ "زنده بگور" و "مرده ی نفس کش" ياد می کنند. براستی نيز، زنده بودن برای انسان، يعنی آگاه بودن از هستی ست و آن کس که چنين آگاهی را ندارد، هويت اجتماعی نيز نمی تواند داشته باشد. نيز انسانی که ذهن ندارد را نمی توان انسان دانست، زيرا که ذهن، خانه حافظه و آگاهی و زبان است.

نداشتن زبان نيز دست کمی از نداشتن آن سه برآيه ديگر ندارد. ناشنوايان با زبان ايمايی بیانِ مقصود می نمايند و نابينايانِ ناشنوان با زبان بساوايی (لامسه). پيش تر گفتيم که هر يک از حس های پنجگانه انسان، زبان ويژه خود را دارد. برای نوزادی که حس های بينايی و شنوايی و بساوايی ندارد، زبان در حس های بويايی و چشايی شکل می گيرد. اما زبان چشايی و بويايی، زبان های درونی هستند و با آن ها نمی توان با ديگران به گرفت و داد اطلاعات پرداخت. چنين است که اين نوزادان که خوشبختانه شمارشان در جهان اندک است، به بزرگسالی نمی رسند و هرگز نمی توانند هويت اجتماعی بدست آورند.

جامعه شناسان دگرگونی های فرهنگی و زبانی را گواهی بر اجتماعی بودن فرهنگ و زبان و شيوه های زيستی می دانند. اما زيست شناسان آن دگرگونی ها را بازتاب تفاوت های زيستبومی می خوانند و برآنند که آنچه را جامعه شناسان ناديده می گيرند، زمينه های زيستی فرهنگ و جامعه است که انسان را در زندگی فرهنگی و اجتماعی توانمند کرده است. عنتر جانور بسيار هوشمندی ست، زيرا که می تواند با فروکردن ترکه ای در لانه موران، ده ها مورچه چسبيده به آن ترکه را از لانه بيرون بکشد و آنان را از زير لب بگذراند و زنده زنده بجود. اين چگونگی، عنتر را ترفندمندتر و فرهنگمندتر از جانوران ديگر کرده است. برای نمونه، جانوری مانند گربه، هنوز همانگونه موش شکار می کند که پيشينيان او در هزاره های پيشين. پس، عنتر جانور با هوشی ست. اما اين هوشمندی در مقايسه با گربه شگفت انگيز است. در مقايسه با انسان، اگر عنتر ميمون هوشياری می بود، بايد می توانست که گوشت لُخم بسته بندی شده را از سوپرمارکت تهيه کند، آنسان که انسان می کند. کلاغان امروزی بسيار نسبت به گذشتگان خود با فرهنگتر و زيرکترهستند زيرا که آموخته اند که بلوط و بادام را در جاده ها بگذارند تا گذر اتوموبيل ها برروی آن ها، پوسته سخت آن ها را بشکند و نوک رسانی به مغز بادام و بلوط را برايشان آسان کند. اما براستی اگر هوش، بمعنايی که انسان می شناسد، می داشتند، می بايست که می توانستند، بسته های بهداشتی مغز بادام و بلوط و دانه های روغنی ديگر را به هراندازه که می خواهند، از فروشگاه کلاغان بخرند و يا از گلاغ نت سفارش دهند و آن را دريافت کنند! چرا نمی توانند؟ زيرا که زمينه های زيستی آنچه چنان کارهايی را شدنی می کند، يعنی حافظه، آگاهی، ذهن و زبان را ندارند. از اينرو ناآگاه از آنچه در جهان شدنی ست، می باشند و ناتوان از درک و دريافت پيوند پديدهای جهان با يکديگرند. همچنين بدون داشتن زبان، توان همکاری با يکديگر را ندارند و نيز نمی توانند آموزه های خود را از نسلی به نسل ديگر بسپارند. 

پيش تر گفتيم که همه گياهان و جانوران، ناگزيراز زيستن در چارچوب محدوديت های طبيعی و زيستبومی خويش اند. تنها انسان است که می تواند مرز آن محدوديت ها را پس از آگاه شدن از آن ها، با نوآوری از ميان بردارد. يعنی هنگامی که می داند که نمی تواند از روی پهنای رودخانه به آنسوی بپرد، برروی آن پل می زند و زمانی که در می يابد که از پرواز ناتوان است، پله  و آسانسور و هواپيما می سازد. چهار زمينه زيستی که در اين نوشته برشمرديم، زمينه ساز توانايی انسان در دستکاری در طبيعت و زيستبوم خويش و از ميان برداشتن محدوديت ها با نوآوری و ساختن جهان در راستای نيازهای اوست.    

حافظه، آگاهی، ذهن و زبان، به همکاری، همزبانی و گاه همدلی انسان راه برده است و زمينه ساز پيدايش فرهنگ که اساس زندگی اجتماعی ست، شده است. زندگی فرهنگی يکی از شيوه های ممکن زيستی ست و نمی توان و نبايد آن را برتر و بهتر از شيوه های ديگر دانست. فرهنگ يکی از راه های زندگی ست؛ برآيندی از ستيزِ هماره زيندگان برای پيشی گرفتن بريکديگر در سازگاری با زيستبوم خويش در راستای ماندگاری بيشتر و بهتر برروی زمين. همه گياهان و جانوران به گوهر زيست گرا و خودکامه اند و هرگاه که روزنی برای گسترش نسل خويش در طبيعت بيابند، با همه توان خود کوشش در بيرون کردن زيندگان ديگر از چرخه هستی و ميدان طبيعت می کنند. ساختار ژنتيک هرزينده نيز، هماره در پی يافتن راهی برای پيشی گرفتن بر ديگر جانداران است. همه توانايی های زيستی، از تيزهوشی گرفته تا تيزپری و تند دوی و دلبری و چابک گريزی، همه برای فرادستی از ديگران در طبيعت برآمده است. هيچ يک از اين توانايی ها را نمی توان و نبايد نشانه "تکامل" هيچ جانداری دانست و آن زينده را برتر از ديگران پنداشت.

هر شيوه زيستی، نيک و بد ويژه خود را دارد. در زيست غريزی، زينده ناآگاه از بودن خود در جهان است و نيازهای خود را با کاربرد الگوهای رفتاری و کرداری ژنتيک برمی آورد. بزرگترين گرفتاری اين شيوه زيستی آن است که درآن الگوهای رفتاری و کرداری، پايدار و دگرگونی ناپذيرند و نمی توانند که همراه با دگرگونی های زيستبومی دگرگون شوند. چنين است که گياهانی که برای ماندگاری خود نياز به آب و خاک دارند، با خشک شدن زيستبوم خود نابود می شوند و در پی آن ها جانوران گياه خوار نيز در آن حوزه زيستی از ميدان طبيعت بدر می شوند. اما در چنان سرزمين هايی، گوشتخواران می توانند بسيار ماناتر و ديرپاتر از گياهخواران باشند و ای بسا که بتوانند از آن سرزمين به جای ديگری کوچ کنند. اين گرفتاری در شيوه زيستِ فرهنگی درمان پذير است زيرا جانوری مانند انسان می تواند زيستبوم خود را در راستای نيازهای زيستی خود بازسازی کند. شهر لاس واگاس نمونه خوبی از اين چگونگی ست. در آن شهر که در دل بيابانی سوزان ساخته شده است، نه تنها کسی از تشنگی نمی ميرد که آبنماهای پُرفواره و پرّانِ آن از ديگر شهرهای جهان زبانزدتر است. زندگی در قطب شمال برای اسکيموها نمونه ديگری از بازسازی زيستبوم و همساز کردنش با نيازهای زيستی انسان است. انسان جانور سردسيری نيست و اگر دانش و توانشِ زيستن در سرزمين های سردسير را نمی داشت، در سرزمين های قطبی، ساعتی بيش نمی پاييد. تنها جانوری اجتماعی و فن آور، مانند انسان می تواند در سرزمين هايی مانند بيابان های سوزان عربستان بزيد و بماند و يا فراتر از آن در گرمای سوزان و توانفرسای کشوری مانند اسرائيل، ميوه های آبداری مانند هندوانه و طالبی سمسوری کشت کند.¹ البته جانوران ديگر نیز توانايی هايی دارند که انسان ندارد. پس توانايی فن آوری او را نمی توان نشانه برتری او برديگر زيندگان دانست.

خوبی زیستِ غريزی اين است که خالی از اندوه و افسردگی و روان پريشی و خودکشی ست. هيچ جانوری در طبيعت نه از زندگی خسته می شود و نه اندوهگين و آزرده و دلمرده و کلافه و ديوانه. همه جانوران با جهان در رودِ زمان روانند. تنها انسان است که خود را "در جهان" می پندارد و توانايی جداکردن خود را از ديگر پديدارهای هستی دارد. جانوران از بودن خود در جهان آگاه نيستند. از همين رو هيچ درک و دريافتی از درد ندارند. نيز دوری و جدايی و شکست و بيماری آنان را نگران نمی کند. اگرچه ديده شده است که گاه جانوری خود را از ستيغ کوهی به پايين پرتاب می کند، اما هرگز، هيچ جانوری دست به خودکشی نمی زند. خودکشی کاری هدفمند است و هدفداری، نيازمند به آگاهی از بودن خويش در جهان و نيز توانايی جدا کردن گذشته از اکنون و اکنون از آينده است. پس تنها انسان است که اندوهگين و بيمناک و هراسناک و نااميد می شود. تنها انسان است که می گريد و توانايی سوختن و ساختن و يا نساختن و خودکشی دارد.

شيوه زيست فرهنگی، شيوه تجربه و خطاست. اين شيوه می تواند فرهنگی بنيان کن را بر سرزمينی حکمفرما کند. تاريخ فرهنگ انسان پُراز سرگذشت تمدن هايی ست که روزگاری رشک جهانيان بوده اند، اما اکنون از آن ها، تنها سرستون های شکسته و ويرانه های خفته در خاک بجا مانده است. نمونه اين تمدن ها، مايا، نايا، نپتا، کهوکيا، امپراتوری خِمِر در کامبوج و تمدن باستانی ايندوراس در دره سند است. در گذارِ تاريخ، تنها شمارِ اندکی از فرهنگ هايی که می توانسته اند پابگيرند، پديد آمده اند. از فرهنگ های پديد آمده نيز، شمار زيادی نابود شده اند. هر فرهنگی که شيوه سازگاری با زيستبوم خود را به دارندگان خود نياموزد و فراتر از آن، راه های همپايی با دگرگونی های زيستبومی در فهرست آموزه هايش نباشد، اندک اندک از ميان می رود. فرهنگ های يونانی، مصری و ايرانی نمونه های خوبی از اين گونه فرهنگ ها هستند که هريک در گذشته تمدنی بزرگ را پديد آورده است، اما اکنون زندگی زبون و پُرگير و گره ای برای دارندگان خود به ارمغان می آورند و روندی رو به نابودی پی گرفته اند.²  

اگر فرهنگ را پديده ای برآيشی بپنداريم که در پی نيازهای زندگی اجتماعی پديد آمده است، آنگاه بايد بپذيريم که هر فرهنگ نيز مانند تورينه ژنتيکِ زيندگان از يکان هایی ساخته می شود که هريک مانند هرژن، با يکان های ديگر به رقابت می پردازد.فراتر از آن بايد پذيرفت که فرهنگ ها نيز مانند زيندگان، با يکديگر برای جا باز کردنِ بيشتر و بهتر در ستيز و نبرد هماره اند. ريچارد دوکينز، زيست شناسی انگليسی برآن است که هر فرهنگ در برگيرنده خوشه هايی از آنچه او آن را، "مم" در برابر ژن می خواند، است. هر مم، يکانِ معنايی- ارزشی فرهنگ است. گفتمانی که در برگيرنده باوری فرهنگی ست. خدا، دادگری، برابری، شادی، مهمان نوازی، مهربانی، خوشدلی، شانس، سرنوشت، هوش، پيشرفت، مهم، رستگاری و گفتمان هايی از اين دست، همه مم های فرهنگی هستند که در هر فرهنگ معنای ويژه خود را دارند و از راه آموزش و پرورش به ذهن کودکان راه می يابند. مم های فرهنگی که مانند ژن ها به ذهن او راه می يابند و درآن جا خوش می کنند، زمينه سازِ ايمان انسان می شوند و تن وجان او را بخدمت خود در می آورند. از نگرش دوکينز، مم ها نيز مانند ژن ها خوش خيم و بدخيم دارند.³  او در اين پيوند، از ممِ "خدا"، ياد می کند که از ديدگاه دوکينز، نمونه ای از مم های زيانمند است. دوکينز گفتمان خدا را ويروس ذهن می داند و پی آيندهای آن، يعنی دين، مذهب، و گردانندگان دکان های دينی و نيز کشمکش های ناشی از کلنجار و ستيز دينداران با دگرانديشان و بی دينان و انسانگرايان را زيانمند و بیهوده و هستی ستيز و خطرناک می داند.

نمونه ديگری از مم های زيانمند، پنداره گريزاز آميزش جنسی ست که در مذهب عيسويان کاتوليک، پنداره ای ارجمند است و نماد و نشانه والامنشی خوانده شده است. اين چگونگی از چشم انداز برآيشی چيزی در رديف خودکشی ست، زيرا که خودداری از آميزش جنسی با جنس مخالف، همه سرمايه ژنتيک فرد را به بُن بست می کشاند و پرونده آن را با مرگ وی می بندد. چنين است که از چشم انداز ژنتيک، هرآنچه انسان را به مرگ نزديک می کند، زيانمند است. از اين ديدگاه، باورهای دينی، آميزش گريزی، خود- زنی، خويش و ديگر آزاری و خود کشی، مم هايی همرديفِ ژن های خطرناکی هستند که مرگِ  زود رس و بيماری های کُشنده ای مانند سکته و سرطان و آلزايمر و فلج اعصاب می آورند. ⁴ 

همانند دانستن نقش پنداره ها و انگاره های فرهنگی با ژن ها، چشم انداز تازه ای در گستره شيوه همگون سازی و ماندگاری می گشايد. پيش تر در پنداره زيست شناسان، تنها راه بازسازیِ هرزينده، همگون سازی از راه سپارش زنجيره ژن های آن زينده به نسل آينده بود. پستانداران اين سپارش را از راه آميزش جنسیِ نر و ماده و ترکيب ژن های خود برای آوردن فرزند انجام می دهند. انسان نيز چون برگی از درخت پر شاخ و برگ تيره ِ پستانداران، برای همگون سازی طبيعی و گذر کردن از رود زمان به آينده، راهی جز آميزش و آبستی و فرزند زايی ندارد.⁵  اکنون برآيش شناسان، فرهنگ را نيز شيوه ديگری از سپارش فرآيندهای انسان به آينده می دانند. اگر ژن های ما ويژگی های فيزيکی و فيزيولوژيکی ما مانند، رنگ پوست، شکل و شيوه کارکردِ ارگان های تن، دمای بدن، فشارِ خون، حافظه ژنتيک و شيوه خيزوريزِ خون در رگ ها را از نسلی به نسل ديگر می سپارند، فرهنگ نيز از راه يادگيری با ديدن، خواندن و آموختن، ارزش ها، آرمان ها، باورها، سنت ها، راه ها، رسم ها، انگاره ها و پنداره های فرهنگی و اجتماعی را به آيندگان می سپارد. اين سپارش در ساختار ژنتيک ما ثبت نمی شود و برای پايداری آن هر نسل بايد آن ها را بياموزد و با دگرگونی های زيستبومی خود همخوان و سازگار کند.

ساختار ژنتيک انسان، کانال گذارِ ژن های او از اکنون به آينده است. اما فرهنگ، راه گذر دادن انديشه ها و آرمان های فرد به نسل های ديگر از راه آموزش است. اگرچه ويژگی های ژنتيک، هزاران هزار سال در حوزه ژنتيک می مانند، اما ويژگی های فردی پس از سه نسل نابود می شوند. هيچ کس فراتر از پدر بزرگ و يا مادربزرگ خود را نمی شناسد و چيزی درباره پيشينيان آن ها نمی داند. اما آن که انديشه ای، بنايی، شعری و يا اثری مانا از خود بجا می گذارد، می تواند تا زمانی که آن اثر پابرجاست، در ياد خويشاوندان ژنتيک خود و ديگران بماند. اگر رودکی فرزندی داشته است، اکنون همه ژن های او در گذار نسل های پس از او، در پی آميزش های پياپی دگرگون شده اند و هيچ ژنی از او بجا نمانده است. اما برخی از مم های او در شعرهای زيبای او همچنان نام و ياد او را بلند آوازه و ماندگار می دارند.  فراتر از آن، هنوز انديشه های شاعرانه رودکی پس از بيش از هزارسال می تواند ذهن ما را درگير خود کند و درنگ هايش ما را به انديشه وادارد و مجاب کند.⁶

فرهنگمندی برآيندی از داشتن حافظه، آگاهی، ذهن و زبان و همکاری اين چهار برآيه  توانمند در آموختن و به ذهن سپردن است. فرهنگ را توانِايی يادگيری ممکن کرده است. در گذشته ای نه چندان دور که زيست شناسان و جامعه شناسان، فرهنگ و طبيعت را روياروی يکديگر می پنداشتند، هر يک ديگری را به فروکاهی ارزش و ارج متهم می کردند. جامعه شناسان انسان را پديده ای اجتماعی می دانستند و زيست شناسان او را جانوری گروه زی که فرهنگ و جامعه، او را از طبيعت خود دور کرده است. امروزه اين دوگانگی از ميان برداشته شده است و هم جامعه شناسان در پرتو پژوهش های مردم شناسی به اهميت بنيادهای زيستی انسان پی برده اند و هم زيست شناسان پذيرفته اند که انسان در بيست هزار سال گذشته در پرتو برآيه ای بنام فرهنگ، توانسته است که از چنبر بسياری از بندها و محدوديت های طبيعی برهد و زيستبوم خود را در راستای نيازهای خود بازسازی کند. اکنون زيست شناسان پذيرفته اند که رفتارها و کردارهای پايدارِ فرهنگی در هزاره های گذشته، بازتاب ويژه خود را بر ساختار فيزيولوژیک انسان داشته اند و بر برخی از ژن های او نيز اثر گذاشته اند. نمونه اين چگونگی خوراک انسان است که پس از دستيابی به آتش و سپس سکنا گزيدنِ انسان و رسيدن به کشاورزی و دامداری، دگرگونی های ژرفی داشته است.

فرهنگ گوارشی انسان کنونی و زمينه زيستی معده و روده های او در بيست هزار سال گذشته چنان دگرگون شده است که نه او ديگر توان بازگشت به رژيم غذايی پيشينيان خود را دارد و نه اگر پيشينيان او امروز زنده می بودند، توان گواردن خوراک ها و نوشاک های امروزی مانند همبرگر و پيتزا و کشک بادمجان و ماست، شله زرد و بستنی و سانديس را می داشتند. چنين است که امروزه سخن از برآيش از راه بازتاب های ژنتيک و رويدادها و روندهای فرهنگی است.⁷  نمونه ای از فشار فرهنگی بر زمينه ژنتيک انسان، توانايی گواردن شير در بزرگسالان است. شير پستانداران داری ماده ای بنام لاکتوزاست که نوزادان شيرخوار، توانايی گواردن آن را دارند اما هنگامی که از شير گرفته می شود و شيرخوردن را کنار می گذارند، دستگاه گوارش برخی از افراد نيز تاب هضم لاکتوز را از دست می دهد. آنان که تاب گواردن لاکتوز شير را که شهد شير است، ندارند، با آشاميدن شیر، دل درد و سرگيجه می گيرند و تا ساعت ها با استفراغ و باد و اسهال دست بگريبان می شوند. بيست هزار سال پيش، همه مردم اين چنين بودند و هيچ بزرگسالی نمی توانست شیر بياشامد. با گسترش دامپروری در سرزمين هايی که اکنون ايران و ترکيه خوانده می شود، اندک، اندک تاب گواردن لاکتوز افزايش يافت و به کشورهای اروپايی نيز کشيده شد. اکنون در آن کشورها شمار اندکی از مردم ناتوان از آشاميدن شیر هستند، اما در برخی از بخش های آفريقا اين ناتوانی نزديک به نود در صد است. ارزش غذايی شير و لبنيات در فهرست خوراکی های دامپروران هزاره های کهن سبب شده است که ساختار ژنتيک آنان مکانيزم گوارش را در پاسخ به نيازی زيستبومی دگرگون کند. چنين است که امروز نسل های پيايندِ آن دامپروران، توانايی گواردان شير را دارند و ديگران هنوز ندارند.

پژوهش های دامنه داری در دهه گذشته نشان داده است که فشارهای زندگی اجتماعی در بيست هزار سال گذشته بسياری از زمينه های زيستی انسان را دگرگون کرده است. انسان در پيش از آگاهی از سودِ آتش و توانايی در روشن نگهداشتن آن، توان چندانی در خوردن گوشت نداشت زيرا که خوردن گوشت خام هم خطرناک است و هم گاه بسيار سفت، ناجويدنی و ديرگوار. از آنرو معده او اسيدهايی را که برای تخمير ميوه ها و سبزی هاست، توليد می کرد. دسترسی به آتش، انقلاب بزرگی در فرهنگ خوراک انسان پديد آورد. از آن پس انسان می توانست گوشت اسب و گورخر و حتی گراز و کرگدن را نيز برروی آتش نرم و جويدنی و گواردنی کند. پی گيری گوشتخواری سبب فشار زيستبومی بر ساختار گوارشی انسان شد و نوع و شيوه ترشح اسيدهای آن را دگرگون گرد. 

یادداشت ها:

=======

1.      البته ساخت و سازهايی مانند آبواره و فواره و آبنماسازی در لاس واگاس و دبی و نيز کشت هندوانه در کوير و صادر کردن آن به سرزمين های پرآبی مانند کشورهای اروپايی، از نگرش زيستوم - مدار، اوج نابخردی و زيان رسانی زيستبومی ست. زيرا که اين کار، صادر کردن آبِ ناچيز آن سرزمين ها و هدر دادن آن برای سود است. هر هندوانه ای که از کشوری گرمسيری و کم آب به سوی اروپا روانه می شود، چند ليتر آبِ آن سرزمين است که بجايی که نبايد می رود. افزون برآن، زيان زيستبومی سوخت کشتی هايی را نيز که آن ميوه ها را به کشورهای اروپايی می برند، بايد به فهرست زيان های ناشی از آن کار افزوده شود. از همه اين کارهای شگفت زشت تر، ساختن پيست سرپوشيده اسکی در کشورهايی مانند دوبی است. اين کار را بايد گونه ای جنايت زيستبومی پنداشت.

2.      می دانم اين سخن که اين فرهنگ ها رو به نابودی می روند، برای بسيارانی گران خواهد آمد و آن را گزافه گويی خواهند پنداشت. همچنين، اين گونه ادعاها، برچسبِ "غرب زده"، هم بر پيشانی نويسنده خواهد چسباند. اما به گمان من فرهنگی که توان کلنجار رفتن و کنار آمدن با چالش های جهان کنونی را نداشته باشد، ماندنی نخواهد بود. فرهنگ هايی که از آن ها نام بردم، بجای چنين کارهايی، به سايه سنت های کهن خود پناه برده اند و جايگاه پيرامونی خود را در جهان کنونی پذيرفته اند. بنيادهای ارزشی، اخلاقی و رفتاری اين فرهنگ ها روزبروز ناکاراتر و بی پيوندتر با شيوه زندگی مردم می شوند و رنگ می بازند و دگرگون می شوند و از ميان می روند.

3.      https://en.wikipedia.org/wiki/Meme

4.      همچنين نگاه کنيد به؛

http://www.arvindguptatoys.com/arvindgupta/selfishgene-dowkins.pdf

5.      اين پرسش که آيا دين، نقشی انگلی در زندگی انسان دارد يا نه، زمانی ست که به گستره همگانی ما نيز کشيده شده است و گفت و نوشت های بسياری را، بويژه پس از برپايی حکومت اسلامی دامن زده است. آنان که به اين پرسش پاسخ مثبت داده اند را می توان به دو گروه بخش بندی کرد؛ يکی آنان که ديندار و يا دلسوز دين هستند و پاسخی از سرِ ايمان و مهر به دين خود می دهند و ديگر آنان که دين را با فرهنگ يکی می دانند. اما به گمان من، دين، بويژه دين هايی که داعيه راهنمايی انسان بسوی رستگاری دارند، انگل فرهنگ هستند. چيزی مانند خرافه و جادوگری. دينداران با شنيدن اين سخن بی درنگ آشفته می شوند و می پُرسند که دينی که کسانی چون ذکريای رازی، ابن سينا، ابن رشد، ابوريجان بيرونی، فارابی و گرانانی از اين دست را پرورده است، خرافی ست؟

پاسخ روشن است و آنانی نيز که اين پرشس را پيش می کشند، خوب می دانند که اين بزرگان پرورده فرهنگی هستند که همان دين خونريز و ويرانگر و آزادی و آبادی و شادی ستيز را نيز مهار کرده است و پيروان آن را در سايه فرهنگ رواداری و مدارا، از ددانی خون آشام و باديه نشين به مردمانی آرام و رام روگردانده است. ما چيزی بنام تمدن دينی نداريم. آنچه تمدن مسيحی و يا تمدن اسلامی خوانده می شود، تمدن هايی ست که پس از جنگ ها و لشکرکشی ها و بلواهای دينی و جاافتادن يورشگران و آموزش ديدن آن ها در سرزمين ميزبان شکل گرفته است. اين تمدن ها نه تنها دستاورد آن اديان نيستند بلکه هماره با آن ها در ستيز نيز بود ه اند. همه دانشمندانی هم که در جامعه های دينی و مذهبی می زيسته اند، هماره مورد طعن و لعن دينداران بوده اند، از ابن سينا گرفته تا گاليله. آنان که با سرگذشت ابن سينا و ستمی که از دست خشک مغزان  زمان خود کشيد، آشنا هستند، خوب می دانند که من چه می گويم. سرگذشت گاليله را نيز اکنون کم و بيش همگان شنيده اند. پس نه تنها رازی و ابن سينا و بيرونی، دانشمندان اسلامی نيستند که در زمان خود، آسيب های زيادی از دست دين و دينداران خورده اند و دل پرخونی از آن داشته اند. بنياد خِرَد برشک و پرسشگری ست که در همه اديان نکوهيده و نارو هستند.  از اينرو، هيچ آئين و ايدولوژی ای با خِرَدمداری حقيقت محور سازگار نيست و هيچ دينداری هرگز نمی تواند دل خوشی از هيچ دانشمندی داشته باشد. داستان  های  توماس شکاک در آئين عيسوی و ابولهب در قران، نمادهايی از اين چگونگی ست.

6.      می گويم طبيعی زيرا که انسان امروز توانايی همگون سازی بدون آميزش جنسی دارد و می تواند اين کار را در آزمايشگاه، بدون نزديکی زن و مرد انجام دهد. 

7.      اين چند بيت از رودکی را بخوانيد تا دريابيد که چه می گويم:

رفت آن که رفت و آمد آنک آمد

بود آن که بود، خیره چه غم داری؟

هموار کرد خواهی گیتی را؟

گیتی‌ست، کی پذیرد همواری

مستی مکن، که ننگرد او مستی

زاری مکن، که نشنود او زاری

شو، تا قیامت آید، زاری کن

کی رفته را به زاری باز آری؟

آزار بیش بینی زین گردون

گر تو به هر بهانه بیازاری

http://www.nature.com/nrg/journal/v11/n2/box/nrg2734_BX5.html

  در گستره - واتابِ فرهنگ بر طبیعت

بخش نهم

در بخش های پيش گفتيم که فرهنگِ انسان زمينه ای طبيعی دارد و طبيعت او ساختاری فرهنگی. نيز گفتيم که، حافظه،آگاهی، ذهن و زبان، چهار ستون بنيادين فرهنگ و زمينه های طبيعی آن هستند. اگر هر يک از اين برآيه های بزرگ تاريخی وجود نمی داشت، فرهنگ انسانی به گونه ای که ما امروز می شناسيم نيز، نمی توانست شکل گيرد. نيز اشاره کرديم که فشارهای فرهنگی در بيست هزار سال گذشته، کارکرد فيزيولوژيکِ بخش هايی از اندام های انسان و شيوه کارکردِ آن ها را دگرگون کرده است. در اين راستا بايد به نقشِ سه رويدادِ بزرگ فرهنگی در تاريخ اجتماعی انسان اشاره کرد. نخست روند تدريجی گوشتخوارشدن انسان، دوم، پيدايش کشاورزی و سوم بازتاب های انقلاب صنعتی اروپا. اين سه رويدادِ بزرگ، از صدهزار سال گذشته به اين سو، ساختار ژنتيک انسان را با دگرگون کردن زمينه زيستبومی وی، اندکی دگرگون کرده اند.

بيشتر رفتارها و کردارهای پايدارِ برآيشی انسان که ريشه در ساختار ژنتيک او دارند، در پاسخ به نيازهای زيستبومی وی در روزگار جنگل نشينی او شکل گرفته است. آن دوره را از آغازِ زندگی اجتماعی انسان، نزديک به صد هزار سال پيش تا هنگام دست يابی او به کشاورزی می شناسند. اگرچه نشانی از آن روزگار بجا نمانده است، اما می توان گفت که زندگی انسان در جنگل‏ های تاريک و ترسناک و سپس در دشت‏ های فراخ و کرانه درياها، ستيزِ هماره و بی ‏پايان برای زنده ماندن و گريز از گرسنگی و تشنگی و سرما و گرما و جانوران درنده و بيماری‏ های توانکاه بوده است. در آن دوران، نه کسی به پيری می رسيده است و نه هرگز هيچ زمينگيری می‏ توانسته است زنده بماند، زيرا که تلاش شبانروزی هرکس، تنها می ‏توانست، نياز يک نفر را برآورده کند و چون گروه‏ های انسانی، هماره در سفر و گذر از دشتی به دشتی ديگر بودند، پس انداز و ذخيره خوراک و پوشاک شدنی نمی ‏بود.

بيشتر الگوهای کرداری انسان درآن دوران شکل گرفته است. از شيوه خوردن و آشاميدن گرفته تا رو آوردن به گوشت خواری و کردارهای جنسی. کمبود خوراک و دشواری تهيه آن در طبيعت و نيز ناتوانی از دخيرهِ خوراک بيش از نياز، سبب می ‏شود که هر بار که جانوری به چيزی خوردنی می ‏رسد، تا آنجا که می ‏تواند، از آن خوراک بخورد. اين کردار زمينه ژنتيک دارد و در پاسخ به زندگی دشوار جنگل و بيابان زيستی برآمده است. هيچ جانوری در طبيعت نمی‏ تواند زمان خوراک خود را پيش بينی کند. گرسنگی، بزرگترين و سرسخت‏ ترين دشمنِ زيندگان در جهان است، زيرا که پايداری آن به آسانی جانوران را از پا در می‏ آورد و تن آنان را نخجيرگاه شکار ميکروب ‏ها و ويروس‏ های آماده و هماره در کار می ‏کند. از اينرو، هر بار که جانوری شکاری می ‏کند، موشی به خرمنی می زند، خرسی به کندوی عسلی دست می ‏يابد، ماری به لانه کبوتری می ‏رسد، آهويی بدامن دمنی راه می يابد، کرمی روزنی بدرون سيبی می ‏زند، ميکروبی بر زخمی می نشيند، موری به گوری راه می ‏گشايد و پلنگی، گوزنی را به خاک و خون می‏ کشد، هريک تا می ‏تواند، می ‏خورد. اين پرخوری برای آن است که هيچ يک از اين جانوران نمی ‏دانند که خوراک پس از آن، کی و از کجا فراهم خواهد شد. اين کردار، طبيعی ست و ميليون ‏ها سال از برآيش آن می گذرد و به فهرست کردارهای پايدارِ برآيشیِ انسان نيز پيوسته است. 1

فراگيری اين کردار در ميان همه جانوران، نشانه کهن بودن آن در جهان جانوری ست و نخست در جانوری که نيای بزرگ همه جانورانی که از آن ‏ها نام برديم، شکل گرفته است و به زنجيره ژنتيکِ آيندگان پيوسته است. اگرچه پُرخوری ريشه ای برآيشی دارد، اما چون يافتن خوراک در طبيعت برای جانوران بسيار دشوار است، هيچ جانور وحشی ِ چاقی در طبيعت يافت نمی شود. تنها انسان و جانوران اهلی، که دسترسی نسبی بهتر و بيشتری به خوردنی ها و آشاميدنی های گوناگون دارند، چاق می شوند. چاقی، پديده ای غير طبيعی و بسيار زيانبخش است.

انسان نيز، چون جانورانِ ديگر، اهل پُرخوری تا سيری ست و هربار که دست به غذا می ‏برد، مکانيزم ژنتيک آن کردار برآيشی که از آن نام برديم، در مغز او بکار می ‏افُتد و وی - بی که بداند - تا هنگام سيری می ‏خورد. البته انسان در بسياری از سرزمين ‏ها، ديگر نيازی به چنين کاری ندارد، زيرا می ‏داند که دسترسی به خوردنی و آشاميدنی فراوان دارد و می ‏تواند خوردن خود را برنامه ريزی کند (ناشتايی، نهار، عصرانه، شام، سحری..). اما کردارهای برآيشی، واکنُش آنی به دگرگونی‏ های زيستبومی نشان نمی ‏دهند. توانايی گردآوری بيش از نياز، پس از پيدايش کشاورزی، نزديک به ۱۰ تا ۱۵ هزار سال پيش، پديد آمده است. اين زمان با سنجه های برآيشی، بسی کمتر از يک ثانيه در برابر يک سده است. از اينرو بسی بيش از بسياری از زمينه ‏های رفتاری و کرداری انسان، ريشه در دوران پيش از کشاورزی دارد.

نمونه ديگری از کردارهای پايدار برآيشی که يادگار روزگار جنگل نشينی انسان است، واکنش وی در برابر پديده‏ های آنی و ناگهانی ست؛ صدای مهيب در بيرون از دايره ديد، پريدن و يا افتادن ناگهانی چيزی در برابر و يا کنارِ انسان و خوردن ناگهانی چيزی به تن انسان. هر يک از اين رويدادها زنجيره ‏ای از واکنُش‏های فيزيکی و فيزيولوژيکی در تن انسان پديد می ‏آورند. نخست تراوش غدُه ادرنالين، سبب افزايش تپش قلب می ‏شود و شمار فرودم و بازدم بالا می رود و ماهيچه ‏ها درهم می‏ شوند و سپس پوست تن انسان عرقناک می‏ شود. اين همه، برای آن است تا انسان با شنيدن آن صدای ترسناک و يا رويداد ناگهانی، بتواند آسان بگريزد و يا بايد، با آن بستيزد. 2 تراوش غده ادرنالين افزايش تپش دل، انسان را برای زور ورزی و يا دويدن آماده می‏ کند. عرقناک شدن تن، بويژه کف دست‏ ها، برای توانمند نمودن انسان در بالا رفتن از درخت است. گريزِ بهنگام از دست درنده‏ ای دونده و توانايی بالا رفتن از درخت، انسان را از دسترس آن درنده دور می‏ کند و از مرگ می‏ رهاند.

اکنون که انسان، شير و پيل و پلنگ و ديگر جانورانِ درنده را از زيستگاه ‏های خود رمانده است و بسياری از آن‏ ها را از ميدان طبيعت بدر کرده است، ديگر نيازی به ترس و هراس از صدای بلند و رويداهای ناگهانی نيست. اما چون کردارهای پايدارِ برآيشی هزاران هزار سال می ‏پايند، هنوز نيز انسان با هرصدای آنی و ناگهانی، هراسناک می ‏شود و گاه به ايست قلبی دچار می ‏شود. تورينه رفتارها و کردارهای برآيشی انسان، آنچنان با شيوه زندگی کنونی او ناسازگار است که گويی کسی باندِ فرودگاهی را برای باربری با الاغ بکار بَرَد و يا با چراغ پی‏ سوز، در پی نور ليزری بر پهنه کهکشان ‏ها باشد. تن و جانِ انسان برای زندگی در جلگه ‏ها و رويدشت ‏ها و بيشه ‏های نيمه جنگلی و آبسال در۵۰ هزار سال پيش پديده آمده است و برآيش رفتارها و کردارهای ما، در پرتو نيازهای زيسبتومی زمين در آن روزگاران شکل گرفته است. پنجاه هزار سال پيش، شب، هنگام تاريک و خطرناکی برای رفت و آمد در جنگل‏ ها و دشت ‏ها و دمن ‏ها بود، زيرا که انسان، آسان در تاريکی بدام جانوران درندهِ شکارگر می‏ افتاد. از آنرو، هرشب از شام تا بام، ناگزيز از کِز کردن در گوشه‏ای برای نگهداری از جان و توان خود بود. اين چگونگی به برآيش خواب کشيده شد و در وی شبخوابی، کرداری پايدار و ژنتيک شد. اما امروز انسان در پرتو نيروی برق و زيستگاه ‏ها و کارگاه‏ های سرپوشيده و نيز هزار و يک ابزار و تمهيد ايمنی ديگر، نيازی به هدر دادن نيمی از عمر خود در شب ندارد. اما چون کردارهای پايدارِ برآيشی، بسيار ديرپا و ماندگارند، هر انسان سالم، همچنان نيازمند به خواب شبانه است. 3

يکی از حوزه‏ های ديرپای رفتاری که در هزاران سال گذشته دگرگونی چندانی نداشته است، گُستره رفتارهای آميزشی انسان است. در اين گستره، بسی بيش از بسياری از رفتارها، ريشه در نيازهای زيستبومی انسان در روزگاران جنگل زيستی وی دارند. پژوهش‏ های زيست – روانشناسيک 4نشان داده است که زنان، مردان بلند بالا و هوشمند و زورمند را دوست می‏ دارند و نشانه‏ های اين ويژگی ‏ها را درآنان خوش می‏ دارند و آسانتر با آنان در می آميزند. بلندی بالا، هوشمندی و زورمندی، نشانه های توانايی بيشتر در گردآوری ميوه و دانه و دام در روزگاران کهن بوده است. هرچه مرد، بلند بالاتر، توانايی او در دويدن و گريختن از دست جانوران درنده بيشتر می ‏توانسته است باشد. هرچه نيز وی زورمندتر، توانايی شکار و کشيدن دام بسوی زيستگاه برايش آسانتر می ‏بوده است. ارزش هوشمندی در زندگی دشوار جنگلی نيز، نيازی به بررسی ندارد. پس در برآيشِ رفتارها و کردارهای آميزشی انسان، توانايی ماندگاری و سازگاری، به زيبايی گره خورده است و انسان هرآن چه را برای ماندگاری اش سودمند است، زيبا می ‏يابد.

براين اساس، مردان نيز، هرآن چه را در زنان نشانه باروری و توانايی بارداری ست، دلپذير می ‏يابند و زيبا می‏ پندارند. نمونه اين ويژگی ‏ها، جوانی‌، بلندبالايی‌، روشنی‌، طراوت‌ و تازگی‌ِ پوست‌ِ تن‌، درشتی‌ لگن‌، درشتی‌ چشم ‏ها‌ و هوشمندی‌ ست.

جوانی‌، به‌ خودی‌ِ خود در پيوند با آميزش‌ جنسی‌ زيباست‌ و نزديک‌ به ‌همه‌ مردان‌ و زنان‌ جهان‌ در دوران‌ کارايی‌ جنسی‌ خود، آميزش‌ با جوانان‌ را برتر از آميزش‌ با پيران‌ می ‏دانند. اين‌ چگونگی‌ برای‌ آن‌ است‌ که‌ جوانان ‌ژن ‏هايی‌ کاراتر از سالمندان‌ دارند و امکان‌ِ زايندگی‌ و همگون‌ سازی‌ آنان‌ بسی ‌بيشتر از ديگران‌ است‌. 5

زيبايی‌ِ اندام های ‌ِ ورزيده‌ و فشرده‌ از آنروست‌ که‌ اين‌ گونه‌ اندام‌ ها، نشانه ‌سلامت‌ و بهداشت‌ِ تن و روان است‌ و چون‌ ژن های‌ سالم‌ در بدن‌ِ سالم‌ يافت‌ می ‌شود، ورزيدگی‌ تن‌ و فشردگی‌ ماهيچه‌ ها و چربی ‏های‌ آن‌، مانند بازوان‌ و ران ‏ها و پستان‏ ها، جنس‌ِ مخالف‌ را بسوی‌ خود می ‌کشاند. بلند بالايی‌، نشانه‌ توانايی ‌بيشتر در دانه‌ و ميوه‌ چينی‌ از درختان‌ و نيز تندتر دويدن‌ است‌. هر چه‌ بالای ‌فرد بلندتر، پاهای‌ او درازتر و هر چه‌ پاهای‌ کسی‌ درازتر باشد، گام ‏های‌ اوبزرگتر است‌ و توانايی‌ بيشتری‌ در فرار از چنگ‌ جانوران‌ِ شکارگرِ درنده‌ دارد.6

تنومندی‌، نشانه‌ درشتی‌ استخوان‌ بندی‌ و نيروی‌ بيشتراست‌. اگر چه ‌تنومندی‌ امروزه‌ در ميان‌ بيشتر گروه‌های‌ انسانی‌ دسترسی‌ِ بيشتر به ‌فراورده‌ های‌ غذايی‌ را سبب‌ نمی ‏شود، اما اين‌ ويژگی ‏ها در دوران‌ جنگل زيستیِ انسان شکل‌ گرفته‌ است‌ و به‌ فهرست‌ کردارهای‌ غريزی ‌انسان‌ پيوسته‌ است‌. در آن‌ روزگار، مردِ تنومند، خوراک‌ِ بيشتری‌ فراهم ‌می ‌آورد و تنومندی‌ زن‌ به‌ معنای‌ داشتن‌ِ لگنی‌ درشت‌ تر و رحِمی‌ بزرگتر وپستان ‏هايی‌ سرشار از شير می ‌بود. از اينرو، درشتی‌ِ تن‌ بر ريزی‌ِ آن‌ برتری‌ يافته ‌است‌. در روزگار کنونی که ديگر نه تنومندی نشانه بهزيستی ست و نه درشت چشمی، نقشی در گردآوری بيشتر خوراک و نوشاک دارد، سنجه ‏های ناخودآگاهِ زيبايی جنسی برای انسان، همچنان پيرو ارزش‏ های زيستياری وی در روزگارانِ کهن است.

کشاورزی
يکی از دگرگونی ‏های بسيار بزرگ زيستبومی ست که درخور انديشه و درنگ و پژوهش است، کشاورزی و دام پروری ست که بايد آن ها را بنيادِ انقلاب بزرگی در تاريخ برآيش انسان دانست.6 اگر چه زمان درازی در مقیاس برآیشی، از این رویداد بزرگ نگذشته است، نمی ‏توان انتظار داشت که اين چگونگی بازتاب های زيادی بر ساختار ژنتيک انسان گذارده باشد، اما واتاب ‏های اين انقلاب بزرگ را بر فرهنگ و شيوه شکل گيری تمدن‏ های گوناگون انسانی نمی ‏توان ناديده گرفت. پيش از پيدايش کشاورزی، انسان به گونه ديگری می ‏زيست و می ‏انديشيد. در آن روزگاران همه همّ و غم او، گردآوری توشه مورد نياز برای پرکردن شکم خود بود. فرهنگ بود. هنر نيز. اما گونه و کيفيت فرهنگ و هنر در آن روزگار، هيچگونه همگونی با آنچه ما امروزه از اين دو مراد می کنيم، نمی داشت. فرهنگ جامعهِ کوچنده، فرهنگ زيستن بر لبه لغزان ِ پرتگاه و راه رفتن برروی پلی سست از ريسمان است. اگر فرهنگ‏ های امروزی راهنمای چگونه زيستن هستند، فرهنگ کوچندگانی که پيش از پيدايش کشاورزی می ‏زيستند، فرهنگ چگونه نمردن و گريختن از بلايای روزمره بود. هنر نيز در آن روزگار، ابزار ذهنیِ برآوردن نيازهای نخستين ِ انسان بود و نه پٌرانه ای برای رهاندن انسان از يکنواختی زندگی و روزمرگی.

هنگامی که انسان در پرتو کشاورزی توانست برای اولين بار به انباردن ِخوراکِ بيش از نياز خويش بپردازد، ساختارِ روانی او و شيوه خويشتنداری و زيستبانی و شهرداری او به گونه شگفت آوری دگرگون شد. ديگر همگان را نياز به کار کردن هماره نبود، زيرا که يک کشاورز می‏ توانست با برداشتن هفتاد تخم از يک، توشه هزاران نفر را فراهم آورد. آن هزاران نيز می ‏توانستند به هزاران کار ديگر بپردازند. و چنان نيز می ‏کردند. و چنان شد که امروزه چنين ويژه کاری‏ ها و مهارت‏ های شگفت آوری پديد آمده است. پس کشاورزی را بايد چشمه زاينده و زير بنای اقتصادی تمدن و فرهنگ و هنرِ پايدار بشر دانست. ازاينرو، شايد بتوان گفت که تا پيش از دست يابی انسان به کشاورزی، انسان مهمان جهان بود زيرا که بر سرِ سفره گسترده و آماده دانه ‏ها و ميوه ‏های خود رو و ديمی، در دشت‏ ها و دمن ‏های آبسال می ‏نشست و از چشمه ساران و رودباران ِ روان می ‏نوشيد. اما پس از دست يابی به شيوه‏ های کشت و کار، توانست که دام و دانه ی گيتی را در راستای نيازهای زيستی خود هدفمند و پروار کند. اين چگونگی سبب شد که او خود را ميزبان جهان بداند و با دستبُرد آگاهانه در آن، آب و خاک را در خدمت نيازهای خود در آورد.

از ديدگاه زيست شناسيک می‏ توان گفت که کشاورزی، ميکروب‏ ها، قارچ‏ ها، ويروس‏ ها و ديگر زيندگان ريزِ ميکروسکوپی را که در دستگاه گوارشی انسان با او همزی هستند، تغيير داده است. زمينه زيستبومی اين جانوران در دستگاه گوارشی انسان کنونی، هيچ همانندی با زيستبوم آنان در روزگاران گذشته ندارد. امروزه معده و روده های انسان، آماجگاه خوردنی های زهرآگينی شده است که سيستم ايمنیِ تن انسان هيچ تجربه ای در مبارزه با آن ها ندارد. از انواع مواد شيميايی نرم کننده و شل کننده و سفت کننده و رنگ دهنده و طعم افزا و عمر افزا و خوش نما و اشتها آور و بودار در خوراک ها و نوشاک های آماده گرفته تا خوردنيها و نوشيدنی ها و کشيدنی های ساختگی ای که تنها کارشان پاشيدن تخم سرطان و بيماری های کُشنده ديگر در تن انسان است. بررسی های چندی برروی استخوان های مردگان اسکيموها نشان داده است که استخوان مردمی هم که از هياهوی شهرنشينی و کنسروی و پخته خوری و ساندويچ بلعی و نوشابه نوشی بدورند، پُر از مواد شيميايی زهرآگينی ست که زندگی را بکام انسان زهرِ مار می کنند و او را بسی پيش از آنکه بايد، از ميدان طبيعت بدر می کنند.

کشاورزی و دام پروری، خوراک و نوشاک انسان را دگرگون کرده اند و بهمراه اين دگرگونی، قارچ‏ ها، ميکروب ‏ها و باکتری ‏های تازه ‏ای را به دستگاه گوارش انسان و نيز جانوران اهلی فرستاده اند. 7 پيش از آن، خوردنی‏ هايی چون نان و ماست و پنير و کره و هزاران خوراک ديگر، وجود نداشت. همچنين، نيزگوشتخواری به گونه ‏ای که اکنون شدنی ست، ممکن نمی‏ توانست باشد. کشاورزی و دامپروری، خوراک انسان را چنان دگرگون کرد که از آن پس انسان می ‏تواند ده ‏ها برابر بيش از نيازِ تنِ خود بخورد و چربی بيش از نياز را در جاهای خالی تنِ خود در زيرِ پوست تلنبار کند. چربی در طبيعت، پديده ‏ای بسيار ارزشمند و گران‏ بهاست و هرگز، هيچ جانوری توانايی يافتن چربی بيش از نياز خود را ندارد. آنسان که گفتم، جانوران جنگلی، نه هرگز به پيری می‏ رسند و نه چاق می‏ شوند. اين هردو، ويژه انسان روزگار پس از کشاورزی ست.

کشاورزی و دام‏ پروری، همزمان با دگرگون کردن رژيم غذايی انسان، سبب پيدايش بيماری‏ های تازه ‏ای شد که نمونه‏ های آن طاعون، سرخک، کوفت، افزايش چربی خون و ايست قلبی ست. 8 همچنین گوناگونی خوراک انسان، اندک اندک راه به خوردن غذاهای يکنواخت و زيانمند، مانند؛ نان و برنج و ذرت بُرد. اين غذاها همواره پر از نشاسته و چربی و خالی از ويتامين و مواد کانی مورد نياز کالبد انسان است. پيش از پيدايش کشت و کار، انسان ناگزير از گردآوری ميوه ‏ها و دانه ‏های گوناگونِ سرشار از ويتامين و انرژی بود، اما از آن پس، مواد نشاسته‏ ای مانند سيب زمينی، گندم، برنج، ذرت و ارزن، بخش اساسی خوراک انسان بارنهاده و کشتگر شد. پيدايش نشاسته در رژيم خوراکی انسان پس از دوران کشاورزی سبب پيدايش آنزيمی بنام، "اميلاس"، در بزاق انسان شد. در سرزمين هايی که مردم با کشاورزی روزگار می گذرانند، شمار بيشتری از ژن اين آنزيم را درانبان ژنتيک خود دارند. 9

بخش ديگرِ دگرگونسازِ کشاورزی، پيدايش ورزش و ادبيات و هنر بود. انسان جنگل ‏زی، نيازی به ورزش نمی‏ داشت، زيرا که دوندگی روزمره، نايی در تن او برای ورزش برجا نمی ‏گذاشت. انسان در پرتو کشاورزی توانست که از چرخه روزمرگی رها شود و بتواند بی که نگران آب و نان خود باشد، به کار ديگری دست زند. آنچه کارِ فکری خوانده می ‏شود، برآيندی از کشاورزی ست که هم به پيدايش رشته ‏های کاری ديگری کشيده شد 9 در پايان به ويژه‏ کاری راه بُرد، و هم برای نخستين بار در تاريخ جانوران، تن های چاق و پر چربی پديد آورد. پيدايش ويژه کاری، يکی از برآيندهای بزرگ کشاورزی ست.

پيدايش خط و نگارش را نيز بايد يکی از برآيندهای بزرگ کشاورزی دانست. اين برآيندِ بزرگ، انسان را در سپارشِ انديشه‏ ها و تجربه ‏های خود به آيندگان توانمند نمود. از آن پس هر نسل توانست که دنباله کارهای گذشتگان و پژوهش‏ ها و بررسی‏ های نسلِ پيشين را بگيرد و دانش انسان را در همه رشته ‏ها افزايش دهد. گذشته از آن، پيدايش نگارش و خط سببِ فرهنگ و حافظه  ويژه ‏ای شد که به آن، "فرهنگ کتبی" می ‏گويند. 10

با افزايش اهميتِ فرهنگ در سازگاری انسان با طبيعت و ماندگاری او در جهان، آموزه های فرهنگی نقشی همانند کارکرد ژن های انسان در ماندگاری او يافته اند و اکنون برآيش انسان با دو اهرم، يعنی ساختار ژنتيک و آموزه های فرهنگی سروکار دارد.

بزرگترين تفاوت اساسی کارکرد ژن و آموزه فرهنگی در آن است که ژن ها خود بخود در هر نسل کارا می شوند و رفتارها و کردارهای ژنتيک، نيازی به آموزش و آگاهی ندارند. اما آموزه های فرهنگی هر نسل بايد به نسل ديگر از راه آموزش و پرورش سپرده شوند.۱۱

تاريخ تورينه ژن های انسان نشان داده است که ژن های مزه و بو درهريک از سه دوره بزگ فرهنگی انسان، براثر بازتاب های فرهنگی بر خوراک و نوشاک وی دگرگون شده اند. در دورانی که انسان در گروه های کوچکِ چابک سفری، کولی وار می زيست، شامه او حساسيت ويژه ای روی طعم و بوی ميوه ها، دانه ها و گياهان نشان می داد. اين چگونگی برای آن بود که انسان از خوردن گياهان زهر آلود در امان بماند. سپس تر که انسان به گوشت خواری رو آورد، بو و مزه سنجه های شناسايی آلودگی نيز شدند و اکنون انسان با بوی گوشت و لبنيات، به سلامت و يا گنديدگی آن ها نيز پی می برد. اسيدی نيز که در معده انسان برای گوارش خوراک ساخته می شود، ناگزير از واکنش به دگرگونی های غدايی در هر يک از دوره های تاريخی برآيش انسان بوده است.

شايد بزرگترين بازتاب کُنش های فرهنگی بر فيزيولوژی انسان، کاهش فشردگی استخوان های وی پس از رو آوردن به کشاورزی ست. پيش از آن زيست کولی وار و هماره ييلاقیِ انسان، هيچ مجالی برای نشستن و جاخوش کردن و استخوان سبک کردن نمی داد. خيز و گريزِ هماره در کوه ها و دشت ها و جنگل های جهان، استخوان های انسان را چنان سنگين و استوار کرده بود که انسان کنونی را در برابر مردان وزنانِ آن روزگار، استخوان پوک بايد خواند. يکجا ماندن و جاخوش کردن، پس از رسيدن به کشاورزی، استواری و تنومندی انسان را فروکاهيد، اما جمجمه او را نسبت به حجم بدن افزايش داد.

با آغاز روزگار روشنگری، دوران تازه ‏ای در تاريخ انسان آغاز شد که دوران مدرن نام گرفته است. بازتاب ‏های شگرف اين دوره، آن چنان ژرف و فراگير بوده است که کولاک آن دامن گيرِ همه جهان هستی شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
يادداشت ها:
1. کردارهای پايدارِ برآيشی را در برابرEvolutionary Stable Behaviours ، آورده‏ ام. برای آگاهیِ بيشتر دراين باره، نگاه کنيد به کتابِ؛ "برآيش هستی" از ابراهيم هرندی.

2. Fight or Flight Mechanism . من، "مکانيزم ستيز يا گريز"، را برابر آن نهاده‏ ام.

3. Lawrence Epstein, L. & Mardon, S. (2006), The Harvard Medical School Guide to a Good Night‘s Sleep.

4. Psychobiologic

5.Shapiro, D.Y. (1981) Sequence of colouration change during sex reversal in the tropical marine fish: Anthias Sequamipinnis Bulletin Of Marine Science

6. Policansky, D. (1981), Sex choice and the size advantage model in jack-in-the-pulpit (Arisaema triphyllum), PNAS 78

7. تنِ انسان جزيره ای ست که در آن ميليون ‏ها زينده ِ ريز و درشت، با يکديگر همزی و هم سرنوشت هستند. اگر چه انسان خود را يکانِ يکپارچه‏ ای می‏بيند، اما هر تن، مجموعه‏ ای از ميليون‏ ها ميکروب و قارچ و باکتری سودمند است، که هريک به گونه ‏ای نقشی در ماندگاری آن تن دارد. اين همزيستی را ‘Symbiosis’، می ‏خوانند.

8. البته کشاورزی، زيان ‏های فرهنگی و اجتماعی بسياری مانند؛ پيدايش دارا و ندار در جامعه، برده داری، بيگاری و بهره کشی نيز گرديد که در اينجا از حوزه سخن ما بيرون است.

9. Amylase. نگاه کنيد به اين لينک: https://en.wikipedia.org/wiki/Amylase

10. می‏ توان گفت که پيدايش پديده ای بنام ِ "فرهنگِ نوشتاری"، مفهوم ِ ديگری بنام، "فرهنگ شفاهی" را نيز پديد آورد، زيرا که اين دو گونه فرهنگ، تنها در پرتو يکديگر می‏ توانند معنا داشته باشند.

11. اين بيتِ زبانزدِ نظامی گنجوی که می گويد؛ گيرم پدر تو بود فاضل/از فضل پدر تو را چه حاصل، نمادِ تک نسلی بودن آموزه های فرهنگی ست.

در گسترده فرهنگ ـ از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر

(بخش دهم)

پيشکش به خانم شکوه ميرزادگی که ديری ست دل در گرو ميراث فرهنگی و زيستبومی ايران دارد.

ظلمات است بترس از خطر گمراهی

(حافظ)

پيش تر گفتيم که فرهنگ زمينه ای طبيعی دارد و طبيعت ساختاری فرهنگی. نيز گفتيم که، حافظه،آگاهی، ذهن و زبان، چهار ستون بنيادين فرهنگ و زمينه های طبيعی آن هستند و اگرهر يک از اين برآيه های بزرگ تاريخی وجود نمی داشت، فرهنگ انسانی به گونه ای که ما امروز می شناسيم نيز، نمی توانست شکل گيرد. نيز گفتيم که برخی از رويدادهای بزرگ تاريخی مانند رو آوردن به گوشتخواری، کشاورزی، دامپروی و صنعت، چنان بر ساختار ژنتيک انسان زورآور شده اند که زمينه های فيزيولوژیک بخش هايی از تن انسان را دگرگون کرد ه اند.

رفتارها و کردارهای بنيادی انسان را می توان به چهار دسته بخش بندی کرد؛ آموزشی، پرورشی، آميزشی و روشی. اين رفتارها  و کردارها، زمينه ساز سازگاری وی با زيستبوم و ماندگاری ژن های او در جهان اند. اگرچه همه گياهان و جانوران توان اندکی برای آموختن دارند، اما تنها انسان است که می تواند با نگاه کردن به دست ديگران، کارهای دشواری مانند کاشت و برادشت، دام پروری، قاليبافی، بنايی، آشپزی، خياطی و هرآنچه را که با تماشا می توان آموخت، ياد بگيرد. نيز تنها انسان است که می تواند يافت ها و دريافت های ژرف فلسفی و علمی را بياموزد و به ديگران بياموزاند. آموختن، بسی پيش از زاده شدن انسان آغاز می شود و نازادان در رحم مادر، پس از سی هفته آغاز به آموختن می کنند و ده هفته پيش از زاده شدن، با آهنگِ صدای مادر خود آشنا هستند. پژوهش های چندی نشان داده است که نوزادان در هنگام آمدن به جهان، با صدای مادر و کسانی که در هفته های پايانی آبستنی وی با او بوده اند، آشنا هستند و با شيندن صدای ديگران، اندکی هراسناک می شوند.

رفتارها و کردارهای آموزشی، در برگيرنده همۀ راه ها و رسم ها و آداب و فوت و فن های زيستی که انسان را با زيستگاه اش سازگار می کنند و ماندگاری او را سبب می شوند، است. آموزش از هنگام زاده شدن آغاز می شود و پدر و مادر و يا کسانی که اين دو نقش را برعهده دارند، نخستين آموزگاران انسان هستند. سپس نهادهای اجتماعی، از کودکستان تا دانشگاه و نهادهای دينی و رسانه های همگانی و بهداری و دادگستری و پليس، راه ها و رسم ها و بايد ها و نبايدها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی را به شيوه های ويژه خود، به افراد می آموزند. اهميت فراگيری برای انسان چنان است که همه گروه های انسانی، کسانی که دارای دانش سودمند پنداشته می شوند، هميشه و در همه جا ارجمند و گرانمايه هستند. ارجمندی پيران و کاردانان و استادکاران درجامعه های پيش مدرن، نماد ارزشمندی دانشِ تجربی آنان است که از نسل های پيشين بدانان سپرده شده است تا به نسل پس از خود بسپارند. اين کار در کشورهای مدرن به نهاده های آموزشی سپرده شده است. ارزشمندی عنوان های کاری مانند؛ استاد، دکتر، مهندس، کاردان، دريا دار، سرلشکر و... همه بربنياد بهايی ست که انسانِ فرهنگی برای دانش زيستی می دهد. دانشی که سازگاری را آسانتر می کند و به ماندگاری ژن های انسان بر روی زمين کمک می کند. اين ارزش چنان است که پيروان هر دينی در هر زمان، سخنان زبانزد و زمانمند را بنام "کلماتِ قصار"  پيامبران و حواريون دين خود می دانند. ¹ 

ارجی که انسان به دانش و هنر و دانشمند و هنرمند می گذارد، ريشه در ارزشمندی تجربه انسانی برای او دارد. اگرچه انسان کنونی می تواند تا بيش از صد سال بزيد، اما انسان جانوری ست که عمر طبيعی اش 28 تا 30 سال است. اين زمان برای آموختن و تجربه کردن همه آنچه او برای زندگی بدان نياز دارد، کم است. از اينرو بناگزير از تجربه ديگران می آموزد و آنان را پاس می دارد. بنياد ارزشی آنچه ميراث فرهنگی و وانهادهای تاريخی خوانده می شود، همين است تا آيندگان ناگزير از راه های رفته نباشند و از چاه های آن نيز در امان باشند. اهميت آموزه های تجربی در زندگی انسان چنان است که انسان بی که بخواهد، به داستان های ديگران دل می سپارد و درگير آن ها می شود. انسان با شنيدن يا خواندن و يا ديدن فيلم ماجراهای زندگی ديگران، می تواند با همه توان عاطفی خود درگيرِآن ماجراها بشود، با شادی کاراکترهای آن داستان ها، شاد شود و با اندوه آنان اندوهگين. ²

گرايش ساختار روانی و عاطفی انسان با هر داستانی که بار تجربی دارد چنان است که حتی هنگامی که می داند که آنچه می شنود، يا می خواند و يا می بيند، خيالی و ساختگی ست، باز هم می تواند با آن ها بخندد و بگريد. اين چگونگی نشان از بنياد ژنتيکِ گرايش انسان به تجربه اندوزی و دانش آموزی دارد. هم نيز گرامی داشتن جهانی کسانی که دانشمند و بينشمند پنداشته می شوند، گويای اين نکته می تواند باشد که انسان دانش و بينش را ارزشمند و نيکو می داند.

انسان شناسان از ديرباز زندگی او را به سه دوره کودکی، جوانی و پيری بخش بندی کرده اند. اما از چشم اندازی ديگری می توان زندگی انسان را به دو دوره زيستی تقسيم کرد؛ نخست دوره زيست طبيعی که تا سی سالگی و ديگر، دورانِ پس از آن. افزايش طول عمر انسان، با رو آوردن او به کشاورزی و دامداری همزمان بود. پيش از آن، تنها دو درصد مردم از مرز سی سالگی می گذشتند و اندک کسی به پيری می رسيد. از اينرو فيزيولوژی انسان توانايی اداره ارگان های تن او تا سی سالگی را دارد و مرگ و مير در اين گروه سنی بسيار کمتر از دوران پس از آن است. اين چگونگی از آنروست که بيشتر ژن هايی که دارندگان خود را تا سی سالگی می کشند، شانس کمتری نيز برای رسيدن به آينده دارند. ژنی که دارنده خود را پيش از بالغ شدن او می کُشد، از رسيدن ژن های او به آينده نيز جلوگيری می کند. از اينرو، هرسال از شمار کودکانی که پيش از بلوغ از جهان می روند کمتر می شود. آنان نيز که در بيست سالگی می ميرند، شانس کمتری از سی سالگان برای سپارش ژن های خود به آيندگان دارند. چنين است که در گذارِ تاريخ برآیشی، شمار کسانی که عمر جنسی بيشتری دارند، بيشتر می شود و از شمار دارندگان ژن های کُشنده در جوانی کاسته می شود. اين گونه است که، هرچه انسان سالمندتر می شود، ويروس های کُشنده ی بيشتری در تن او سر بر می آورند.  

انسان در ده تا پانزده هزار سال گذشته توانسته است از مرز سی سالگی بگذرد و به پيری برسد. از اينرو سيستم  دفاعی او هنوز توانايی مبارزه با بيماری های کهنسالی را ندارد و در رويارويی با آن ها ناکاره می شود. از سويی نيز، از نگرش برآيشی، تن انسان تا زمانی که توانايی ساختن ژن های  سالم  و کارا دارد، برای ساختار ژنتيک خود سودمند است. از آن پس اين جانور که کارش از آن چشم انداز، ساختن ژن های خود و سپارش آن ها به نسل آينده بوده است، نقش برآيشی ديگری ندارد. پس هيچ دليل وجودی نيز نمی تواند داشته باشد. از ديدگاه ژنتيک، انسان ماشين توليد و سپارش ژن به نسل پس از خود است. اين کار  تا سی و پنج سالگی ممکن است و پس از آن ژن های او فرسوده و ناتوان از شکل دادن نوزادان سالم می شوند. از اينرو،  تا سی سالگی همه  توان انسان در خدمت آميزش و همگون سازی ست، اما پس از آن، چشم انداز ذهنی انسان اندکی بازتر می شود و می تواند به پديدارهای ديگر هستی بپردازد و به چيستی آن ها و چگونه پيدايش آن ها و پيوندشان به خويش و هستی بپردازد. از اينروست که همه پيامبران، کاهنان،  مرادان و فيلسوفان، پس از سی سالگی خود نمايی کرده اند و شناخته شده اند.

 امروزه  در همه سرزمين ها، رفتارها و کردارهای آموزشی،  بر رفتارها و کردارهای ديگر برتری يافته است و همگان آموختن را آينده ساز می پندارند و پرورش فرزندان خود را در راستای آموزش آنان برای آيندۀ کاری برنامه ريزی می کنند. نمونۀ اين رفتارها و کردارها، نرمش، ورزش، رژيم غذايی، آشنايی با رقص، موسيقی و هنرهای ديگر در راستای پروردن ذهن کودک برای آموزش بهتر است. شکل نهادينۀ اداره رفتارها و کردارهای پرورشی در جامعه، با نهادهای بهزيستی و بهداری و ورزشی ست. در روزگار کنونی، اهميت آموزش چنان بر همۀ رفتارها و کردارهای آدميان پرتوافکن است که انگار آموختن، بويژه آموزش آکادميک، بنيادی ترين هدفِ زندگی انسان پنداشته می شود. اين اهميت بازتابی از نقش صنعت در جامعه از آغاز انقلاب صنعتی اروپاست. اکنون بسياری از مردم شهرنشين جهان، شکست و پيروزی خود را با شکست و يا کاميابی در گستره آکادميک می سنجند و بسيارانی، پيش از بجهان آمدن کودک خود، به رشته آکادميکی که خوش می دارند که وی در آينده بخواند و بداند، می انديشند. اين آرمان در کشورهای پيرامونی، اين آرزوست که فرزندان آنان در آينده، "دکتر" و "مهندس" بشوند. 

سومين دسته از رفتارها و کردارهای انسان، درباره آميزش جنسی که بنياد همگون سازی و ماندگاری ژن هاست، می باشد.  رفتارها و کردارهای دو دسته ای که برشمرديم، زمينه فرهنگی دارند، اما زمينه ی دستۀ سوم، وامدار تاريخ برآيشی جانوران از آغاز پيدايش آنان در جهان تا به امروز است. آميزش جنسی، گفتمانی بسيار شگفت و چند رويه است و واشکافی و بررسیِ بستر درهمبافت رويه ها و سويه های هورمونی، روانی، فيزيولوژيک و فرهنگی آن آسان نيست. اين زمينه پيچيده را، درگيری دين و اخلاق و قدرت و نورم های اجتماعی نيز، کلافنده تر می کند.  برای نمونه، با وزشِ نخستين نسيمِ کورانِ بلوغ، دختران و پسرانِ نوجوان، سوار براسب های تازندۀ آرمان های جنسی، خود را شتابان بسوی قله های اوجندۀ کامجويی می خواهند. اما اخلاق، آداب، قانون و سنت های اجتماعی، چنان سدهای گذر ناپذيری برسرراهشان برپا می کند که دل و جان آنان، آوردگاه نبرد طبيعت و فرهنگ می شود و گاه داغ ها و زخم های بهبود ناپذيری بر جان آنان می نهد. بلوغ با خيزش و ريزش سيل آسای هورمون های تستوسترون و آستروژن در خونِ جوانان همراه است. ³ اين چگونگی، چشم اندازِ عاطفی انسان را دگرگون می کند و نورافکن آگاهی را بسوی فرصت های آميزشی می تاباند. خواهش های جنسی، زمينه ساز رفتارها و کردارهای آميزشی ست. اين خواهش ها در برگيرنده سه دسته از رفتار و کردار است؛ نخست رانشِ جنسی که بنيادی هورمونی دارد و هدف اش راندن انسان بسوی جنس مخالف است. دوم، دلبری و دلربايی برای افزايش کششِ جنس مخالف و سوم دمسازی و پيوند.

رانش انسان بسوی آميزش جنسی، بنيادی هورمونی دارد.اين بنياد سبب می شود که همه انسان های سالم و تک جنسه، در دوران کارايی جنسی خود، گرايش ذاتی بسوی آميزش با جنس مخالف داشته باشند. اين گرايش آنچنان زورمند است که اگر اخلاق و آداب اجتماعی و دينی جلوگيرِ آن نمی بود، ما هر روز و شب، در هر کوی و برزن و مجلس و مهمانی و همايش، شاهد رفتارهای بی پردۀ آميزشی کسانی که کارايی جنسی دارند، می بوديم. زيست شناسان برآن اند که از هنگام بلوغ تا پايانِ دوره ميانسالی، انديشه آميزش در همه مردم، هميشه در دسترس ذهنشان است و اگر زمينه آن فراهم باشد، بسيار آسان درگير آن می شوند. اين گرايش زورمند اگر درکار نمی بود، نسل انسان بسيار آسان برچيده می شد. از اينرو، برآيش رفتارها و کردار های جنسی به گونه ای ست که کمتر کسی می تواند از همراه شدن با آن ها سر باز زند. کسانی نيز که چنان می کنند و ندای غريزه را پاسخ نمی دهند، هماره در تيررس بیماری های خطرناکی مانند سرطان اندام های آميزشی و بیماری های روانی خواهند بود.

رفتارها و کردارهای دلبرانه، روانشناسی بسيار شگفت و ژرفی دارند و برای دلربايی و کشيدن کسی که ساختار ژنتيک همايندی با انسان دارد، برآمده اند. از چشم اندازِ زيبايی شناسی برآيشی، هر فرد، کسانی را که همايندی ژنتيک با وی دارند، زيبا می يابد و هرچه اين همايندی در ميان دو نفر بيشتر باشد، کشش جنسی آنان بسوی يکديگر بيشتر خواهد بود و زمينه دوستی بسيار ژرف و عاطفیِ آنان آماده تر. سرگذشت کسانی که چون شيخ صنعان، ديوانه وار در آتش عشقی کولاکی می افتند که همه بردارهای دينی و فرهنگی و اجتماعی را ناکاره می کند و همه خوان های جلوگير را در می نوردد و دل و دين از عاشق و معشوق می رُبايد، اشاره به همايندی گهگاهی کسانی از اين دست، در گذار تاريخ دارد. اگر خوشبختی را شادمانی و کامکاری آميزشی بدانيم، آنگاه می توانيم بگوييم که عاشقانی که ساختار ژنتيک همايندی با يگديگر دارند، خوشبخت ترين مردمان روزگار خويش اند. اين همايندی سبب می شود که ستيز اين کسان با يکديگر نيز، شيرين و بی خطر و دلبرانه باشد و آتش عشق آنان را افروخته تر کند. ⁴البته واروی اين چگونگی، ازدواج زن و مردی ست که هيچگونه همايندی ژنتيک با همديگر ندارند و بنا به نيازهای ديگری به قرارداد ازدواج تن می سپارند. زندگی اين گونه کسان، دست کمی از زيستن در دوزخ ندارد.

رفتارها و کردارهای دلبرانه، گستره بسيار فراگيری دارند و دربرگيرنده ادبيات، هنر، مد، و زبان تن نيز می شوند. پيش تر نوشتم که ساختار روانی انسان، رخنه هايی برای روان گردانی و وادار کردن زن و مرد به آميزش جنسی دارد. اين رخنه ها همان حس های پنجگانه هستند که جانوران را برای جفت گيری و درانسان، عاشق و معشوق را برای آميزش آماده می کنند. هنگامی که دو دلداده با يکديگر روبرو می شوند، همه حواسِ هردو، درگير پرداختن به همديگر می شود و ريزترين کُنش های هريک برای ديگری مهم می شود. در اين رويارویی، "وجود" هر دوتن، به "حضور"، روی می گرداند و نکهت حضور هريک، فيزيولوژی ديگری را با شتاب سرسام آوری برای آميزش و ريزش و ترکيب ژن های کارا آماده می کند.

رخنه های های روانی انسان که برای آسان کردن آميزش جنسی و وادار کردن انسان به سرسپاری به اين کُنش پديد آمده اند، زمينه را برای فريب خواری در گستره های ديگر نيز آماده می کنند. روان گردانی و استثمار ذهنی و آنچه درروزگار ما شستشوی مغری نام گرفته است، همه بخشی از بازتاب های ناخواسته برآيش اين رخنه هاست که به بند کشيدن ذهنی را ميسر می سازد. اين چگونگی اکنون از سويی با پيدايش سينما و تلويزيون و اينترنت و از سوی ديگر پديد آمدن رشته هايی مانند روانشناسی ايمايی و تبليغاتی،(Nudge Psychology) ، رويه ها و سويه های مهيبی بخود گرفته است. ⁵  

رفتارها و کردارهای آميزشی، گاه انسان را به يويوی عاطفی دچار می کنند و می توانند از انسانی فرشته خو، ديوی درنده بسازند. از يکسو انسان با درگيری جنسی با ديگری می تواند عاشق شود و معشوق را برتر از خود بدارد و کمر بخدمت او ببندد و از سويی در رقابت های آميزشی، آتش خشم و کين او چنان شعله ور شود که به آتش افروزی و کشتار دست بزند. نگاهی به جنايات جنسی در روزنامه های هر کشور، آشکار خواهد کرد که رفتارها و کردارهای جنسی چه بازتاب های زيانباری می توانند داشته باشد. به اين ليست می توان آسيب های ناشی از ادبيات پورنوگرافيک، ناتوانی، نادانی، بيماری ها، کژروی ها و اعتيادهای جنسی را نيز افزود. در گذشته جنايات جنسی گاه زمينه ساز جنگ در ميان مردم دو قوم، قبيله و يا سرزمين می شد.  

عشق:

عشق هنگامه هورمونی بزرگی ست که عاشق ومعشوق را  به  گونه ای شگفت انگيز، درگير يکديگر می کند. اين درگيری، نگرش آن دو را روزنی می کند، به اين معنا که چشم انداز ذهنی آنان به روزنی بدل می کند  که از چشم هريک، تنها ديگری ديده می شود و پديدارهای ديگر جهان به يکباره رنگ می بازند و به پس زمينه هستی رانده می شوند. عاشقی، پروسۀ برتر انگاری ديگری  برخود است. هدف اين رويداد شگفت، درگير کردن زن و مرد در آميزش جنسی  و همگون سازی ست.

از چشم انداز اقتصاد فيزيولوژيک، عاشقی مانند ريخت و پاشِ توان روانی و نيروی عاطفی انسان است. عاشق و معشوق در دوران عاشقی، چنان در پيوند با يکديگر بخشاينده می شوند که  انگار نه انگار از تبار جانوران خودکامه اند. بار گرانی که عشق بر دوش انسان می گذارد، چيزی همرديف آبستنی و جنگيدن بدن برای رهيدن از دردهای بی درمان است. اين گونه است که در روزگاران گذشته که  زندگی کرد ن بسيار دشوار و مردن بسيار آسان بود، عشق، در زمره ماليخوليا در گستره جنون گذاشته می شد. ابن سينا عشق را اين گونه تعريف کرده است:

"عشق نوعی بیماری مشابه مالیخولیاست که انسان خودش را بدان مبتلا می سازد، بدین طریق که نیکویی و شایستگی برخی صورت ها و شمایل بر اندیشه و فکر مسلط و غالب می شود."⁶

 

عشق در روزگار کنونی در بيشتر سرزمين ها پديده ای فرخنده و نيکو پنداشته می شود و ذهنيت انسان مدرنِ ليبرال نيز، عشق رومانتيک را بنياد زندگی شاد می داند. گفتمانِ عشق، گستره دراز دامنی ست که پرداختن بدان را به زمانی ديگر وامی گذاريم. 

در اين نوشته کوشيدم که با پُرنما کردن زمينه های زيستی فرهنگ، نشان دهم که طبيعت و فرهنگ، آنگونه که بسيارانی می پندارند، جدا از يکديگر و روياروی هم نيستند، بلکه فرهنگ انسان طبيعی ست و طبيعت او فرهنگی. اگر چه اين دو گفتمان چنان درهم تنيده اند که شناسايی و جدا کردن بازتاب های هر يک بر ديگری آسان نيست، اما می توان با بررسی کسانی که بيماری های حافظه، آگاهی، ذهن و زبان دچار می شوند و يکی از اين توانايی ها را از دست می دهند، به اهميت نقش آنان در زندگی اجتماعی انسان پی برد. فرهنگ، برآيندی از ساختار ژنتيک انسان است که بنيادی ترين هدف آن، ساختن زمينه سازگاری وی با زيستبوم اش در راستای ماندگاری ژن های اوست. از آين چشم انداز، فرهنگ و طبيعت همسو وهمراستا هستند.

اگرچه فرهنگ نمی توانست بدون داشتن زمينه های زيستی ای که  بدان ها پرداخته شد، پديد آيد، اما بازتاب فرهنگ در شکل گیری برآيه های طبيعی را نیز نمی توان ناديده گرفت. اين چگونگی را با چشمداشت به دگرگون شدن اسيدهای گوارشی، پس از رو آوردن انسان به گوشتخواری و نمونه های ديگر گوشزد کردم. فراتر از آن، فرهنگ، بزرگترين بازتابِ آگاهی را که باخبر شدن از مرگ و پوچی هستی ست، با معنی دار کردن هستی، درمان می کند. انسانی که از مرگ خود آگاه می شود، همه چيز در نگاهش رنگ می بازد و بيهوده می نمايد. اما باورهای فرهنگی می توانند اين پوچی و بيهودگی را معنا دار کنند به او بپذيرانند که؛ "مرگ پايانِ کبوتر نيست."

یادداشت ها:

=======

1.     آنچه بنام، "کلماتِ قصار" بزرگان در هر دوره شناخته می شود، گزيده ای از سخنان همه فيلسوفان، انديشمندان، نکته دانان و شاعران بزرگ در تاريخ مردم هر سرزمين است که با گفتمان های رايج آن زمان سازگار است. کسانی نيز که در هر دوره از تاريخ، بزرگ پنداشته می شوند، پيوند نزديکی با آنچه روح زمان خوانده می شود، دارد. برای نمونه، پنچاه سال پيش، کلمات قصار در کشور ايران به کسانی مانند علی ابی طالب و امام جعفر صادق نسبت داده می شد و اکنون به کسانی مانند؛ ولتر، ويکتورهوگو، نيچه و صادق هدايت. بزرگی و خُردی اجتماعی و فرهنگی و اجتماعی در هر دروان، تعريف و شکل ويژه خود را دارد.

2.     Humphrey, Nicholas. (1993) The Inner Eye. Vintage, London

3.     Testosterone & Oestrogen

4.     اين بيت از حافظ، نمادِ عشقی ست که بربنياد همايندی ژنتيک استوار است:

5.     من که ملول گشتمی از نفس فرشتگان

   قال و مقال عالمی می کشم از برای تو.

هم نيز اين غزل بسيار زيبای سعدی:

هزار جهد بکردم که سّرعشق بپوش ام

نبود بر سر آتش میسّرم که نجوش ام

به هوش بودم از اول که دل به کس نسپارم

شمایل تو بدیدم نه صبر ماند و نه هوش ام

حکایتی ز دهانت به گوش جان من آمد

دگر نصیحت مردم حکایت است به گوش ام

مگر تو روی بپوشی و فتنه بازنشانی

که من قرار ندارم که دیده از تو بپوش ام

مرا به هیچ بدادی و من هنوز بر آنم

که از وجود تو مویی به عالمی نفروش ام

مرا مگوی که سعدی، طریق عشق رها کن

سخن چه فایده گفتن چو پند می‌ننیوش ام

6.     Young, L. & Alexander, B. (2014) Chemistry Between Us, The : Love, Sex and the Science of Attraction. Penguin. UK

7.     سينا، ابوعلی.  کتاب قانون. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی. چاپ 11. تهران