سمبل شیر در نزد ایرانیان باستان
از: جواد مفرد کهلان
پژوهشگر استوره های ایرانی
آیا ستارۀ چهار پر درفش کاویانی در رابطه با شیر سمبل ایزد مهر جنگاور هخامنشیان نبوده است؟
در کتاب سمبلهای ج.سی.کوپر گفته شده است: "ستاره چهار پر که بعداً به شکل صلیب خورشیدی در آمده است، سمبل شمس خدای خورشید و عدالت و عشق بوده است." بر این اساس ستاره چهارپر درفش کاویانی به نشانۀ ایزد مهر جنگاور خورشید پارسیان هخامنشی بوده است که جشن مهرگان مفصلی برایش برگزار می شده است. ایزد مهر هندوایرانیان و شمس سامیان در داشتن سمبل شیر نیز مشترک بوده اند. در مقایسه نقش درفش کاویانی با درفش دیرین شهداد، سمبل ستارۀ چهار پر آنها جایگزین نقش شیر شده است.
نام آریا در زبانهای ایرانی کهن و نزد مردم بین النهرین به معنی شیر بوده است. از جمله در نام آریارمن هخامنشی (تخمۀ شیر) همان گستهم نوذری شاهنامه به کار رفته است. به قول گزنفون او و برادرش کوروش دوم (توس نوذری) خواهر زادگان کیاخسار بودند و کیاخسار (کیخسرو) به مناسبت پیروزی آریارمن بر مادیای اسکیتی (افراسیاب) آتشکدۀ آذرگشنسب (آذر-گشنَ-سپَ، آتش شیر پُر یال) را در دامنه های جنوبغربی کوه سهند به نام وی بنیاد نهاده بوده است. در روایات ملی در شمار نوذریان (حاکمان چدید) از فریدون (کوروش)، هوتس (آتوسا دختر کوروش)، ویشتاسپ، سپنتداته (داریوش)، بهمن (خشایارشا)، اردشیر، داراب (داریوش دوم) و دارا (داریوش) نام برده شده اند. بعدها به سبب اینکه شیر نزد مغان مادی موجودی ناخوشایند به شمار می رفته است، گُشن-سپَ (شیرِ- پُر یال) بر گرفته از نام آریارمن (تخمه شیر) را با گَشن-اسپَ (اسبِ- پُر یال) جایگزین ساخته و گفته اند چون آتش مقدس بعد از پیروزی بزرگ کیخسرو (کیاخسار) به یال اسب او نشست، وی در همانجا که بعداً آریاوئجه (سرزمین تخمۀ شیر) خوانده شد، آتشکده آذرگشنسب را بنا نهاد.
.हरि m. hari (ari) lion, रमण m. ramaNa testicle
کلمۀ آریا در زبانهای ایرانی سوای شیر معنی نجیب و مردم سرزمین چرخ و ارابه را هم می داده است. از این روی است که سمبل سکایی شیمَئیریا/کوروشا که نشانگر اتحاد سغدیها-ایرانیها (با نشانی شیر)، سکاها (با نشانی بزکوهی) و سئورومتها (با نشانی مار) بوده است، حیوانی اساطیری مرکب از شیر-بزکوهی-مار به شمار می رفته است. ظاهراً در اساطیر سکایی آن را به تارگیتای پدر اساطیری اسکیتان اختصاص می داده اند که در ایران با توجه به شباهت نام کوروشا (بزکوهی خورنده) با کوروش (فریدون) که بنا به گفته گزنفون ایرانیان او را پدر می نامیده اند، این سه توتم قومی را پارۀ تن و پسران اسطوره ای کوروش (فریدون) به شمار آورده اند.
مطابقت تثلیث توراتی ابرام، ناحور و هاران با تثلیث شاهنامه ای ایرج و تور و سلم: معانی نامهای ابرام (پدر عالی)، ناحور (غرنده) و هاران (سوزاننده) پسران تارح (پدر، تارگیتای اسکیتان) به وضوح با نامهای شاهنامه ای ایرج (پدر نجیب)، تور (غرنده) و سلم (مار) پسران اساطیری فریدون (کوروش، ملقب به پدر) همخوانی دارند. به نظر می رسد این تثلیث اسطورۀ توراتی بر گرفته از اساطیر ایرانی و این هم به نوبه خود از اساطیر سکایی مربوط به توتم سکایی مرکبِ کوروشا/خیمَیریا (شیر، بزکوهی، مار) اخذ شده است.
لذا با توجه به سمبل توتمی شیر سغدیها-ایرانیان بی جهت نبوده است که درفش کاویانی پارسیان هخامنشی از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود. بر روی درفش کهن تر شهداد دو شیر نشسته نقش بسته و به بالای آن نظیر درفش کاویانی عقابی پر گشوده است. در درفش کاویانی نقش شیر (آرو/آری در زبانهای سومری و سامی) در مقام سمبل ایزد مهر (میثره و ویشنو متأخر هندوان) با ستاره چهار پر خورشیدی سمبل ایزد مهر (در مقام ایزد شمس) جایگزین شده است.
از اینجا می توان چنین نتیجه گرفت نام آریائی (نجیب، شیر) برای پارسیان هخامنشی متأثر از هَری (آری) سنسکریت و آرو/آری بین النهرینی به معنی شیر بوده است و در نقش تخت جمشید شیری (پارسیی) که گاوی را مغلوب می کند سمبل ایزد مهر پارسیان است که بر گاو سمبل مردوک (گوساله رب النوع آفتاب) بابلیان غلبه کرده است. واژۀ آری در سنسکریت هم به صُوَر آرَنیا، اَری و هَری (آری) به معنی شیر و حیوان درنده آمده است:
.आरण्य AraNya m. wild animal, अरि ari m. enemy, हरि hari (ari) m. lion
نام دشت ارژن شیراز را که مس‍کن شیران بوده می توان به صورت اَرَگان به معنی محل شیران گرفت. همین طور نام هرئیوه (آریانا) یعنی منطقه هرات (شیر) در افغانستان را. تصویر نفر آخری هراتی ها در صف خراجگذاران هِروی در پل‍کان آپادانا ملبس به پوست شیر است. نام هرات (اس‍‍کندریه آریانا) را میشود در سانس‍کریت به صورت هری-ات به معنی محل به دست آوردن شیر درنده گرفت. جالب است که در عربی هرات از نامهای شیر است. به نظر می رسد مغان ماد در آوردن نام پارس و آری به معانی پلنگ و شیر درنده اِکراه داشته اند چون همانطوری که گفته شد، پلنگ و شیر را جانوری اهریمنی به شمار می آورده اند.
-----------------
منابع عمده:
فرهنگ لغات سنسکریت نائینی، تاریخ ماد دیاکونوف، دو جلد یشت های استاد پورداود.
کمیته بین المللی پاسارگاد
