معنی و ریشه ی برخی واژه ها (1)
ا
ز: جواد مفرد کهلانپژوهشگر استوره های ایرانی
معنی و وجه اشتقاق واژۀ آفتاب
اَپَ در سانسکریت و اوستایی پیشوندی به معنی دور و پایین است. بنابراین آفتاب یعنی آنچه از دور به پایین می تابد و گرما می دهد. آفتابه (بیرون تاب دهندۀ آب) ربطی بدان ندارد.
لغت نامۀ دهخدا جزء آف را به معنی خور (خورشید) و فرهنگ معین آن را به معنی آب گرفته است. نظر دکتر معین از منطق به دور است ولی نظر دهخدا هم بیشتر شبیه یک حدس است چه آف بدین صورت جایی صریحاً به معنی خور (خورشید) نیامده است. تنها اوف در تداول فرهنگ کودکان به معنی بسیار سوزاننده بکار رفته است. به نظر نمی رسد ریشۀ این کلمه با واژۀهندوایرانی آگ (آتش) یکی باشد که در نام سرزمین آگوان (جایگاه آتش) یا همان اران (جایگاه "آر= آتش") یا آلوانی (آلوو+ وان= جایگاه آتش) دیده میشود. چون علی القاعده تبدیل "و" به "گ" می افتد نه "گ" به "و".
ریشۀ ایرانی واژۀ دوگلو/دوقلو
ریشۀ اوستایی واژۀ دوگلو/دوقلو واژه های گولی بلوچی و گلو در کُردی و گیله در آذری به معنی حبه و خوشه و سیاهی مرکز چشم است: دو گیله (دو حبه) و سه گیله (سه حبه). لذا دو گلو میشود دو دانه و دو حبه. کَلَ در سنسکریت به معنی نطفه و اتم و دانه است با گلو کُردی (قلو، گیله) و کل مازندرانی به معنی دانه مرتبط می نماید. در هیچ لهجه ترکی واژۀ دوقلو یافت نمیشود. ترکی دوقلو، اِکیز است (دو گانه، دو دانه). به سبب عدم مراجعه به لهجه های محلی ایرانی در انتساب آن به زبان ترکی دچار سهو شده اند. لو در ترکی علامت نسبت و مالکیت است. دوغو در ترکیه به معنی محل زایش خورشید (شرق) به کار میرود، بنابراین دوغولو در زبان ترکی یعنی شرقی یا منسوب به زایش، نه دوقلو/دوگلو.گلو/قلو در دوقلو/دوگلو بر گرفته از واژۀ اوستایی گَرِوَ (تخمۀ بچه در زهدان) است (علی القاعده تبدیل "ر" به "ل" اتفاق افتاده است). گَرِوَ در فرهنگ واژه های احسان بهرامی صفحه 469 بدین معنی آمده است: "تخمۀ بچه در زهدان". کلمات گلوله و گروهه (هر چیز گرد) هم از این ریشه به نظر می رسند.
ریشه فارسی واژۀ گوساله
علامت پسوند ه در گوساله را در فارسی می توان علامت تصغیر به جای اَک پهلوی گرفت. بنابراین ساله در گوساله یعنی خرد سال و گوساله یعنی گاو خرد سال.
ریشۀ واژۀ چراغ
نظر به کلمۀ چیثره (روشنی) در اوستا و چیتره در سنسکریت (به معنی روشنی) معلوم میشود واژۀ چراغ در اصل چیهراگ (روشنی دهنده) بوده است.
चित्र adj. chitra bright
وجه اشتقاق واژۀ ویمار پهلوی (بیمار)
با توجه به واژه های اوستایی وی (افتادن) و مَر (آرزومندانه در خواست کمک کردن)، جزء مار در کلمه بیمار به معنی نیاز به یاری است، لذا وی-مار یعنی افتاده به وضعیت نیاز به یاری.
اتیمولوژی مُروارید
مُروارید می تواند تلخیص مَرِگ-واریتَ باشد یعنی درخشندۀ پوشیده و مخفی. بر این اساس مَرِگ-ان (مرجان) و مرگواریت (مروارید) به معنی درخشنده و درخشنده پوشیده هر دو از یک ریشه ایرانی گرفته شده اند :
वारित adj. vArita hidden, वारित adj. vArita concealed, वारित adj. vArita covered.
اتیمولوژی ابریشم
به ظاهر ابریشم (ابریشوم) می تواند به معنی رشتۀ درخشان (ابهه- رشمی) باشد:
आभा f. AbhA splendor, रश्मि m. rashmi string
ولی آلترناتیو ائیبی (دراز، بلند)- ریشوم (تار موی درخشان) یعنی یعنی تار موی درخشان دراز منطقی تر است.
उमा f. umA splendour
اتیمولوژی واژهٔ ارمغان
اَرمغان از کلمه پهلوی اِرمه-گان به معنی هدیۀ دوست صمیمی و هدیۀ میهمان گرفته شده است. به لغت اوستایی و سنسکریت هم اَریَمیه-غان (ایرمه-غان) معنی بسیار قابل توجه هدیۀ بسیار دوستانه به رسم میهمانی را می دهد.
معنی پل دختر
نام پل های تاقداری که به پل دختر معروف هستند در اساس از تحریف و ساده کردن واژۀ نام پُل تاقدار (تاودار/تاب دار) ساخته شده اند.
خود واژۀ دختر را در سنسکریت می توان به معنی شیر دهنده (دارای شیر) گرفت:
दुग्ध n. dugdha(-ra): (to give) milk
دوشیزه فارسی را هم در رابطه آن می توان به همین معنی دارندۀ شیردهی گرفت:
ईश adj. iza owning
در مقابل آن، پسر (payas-ar= برخوردار از نطفه) یا همان پوت-رَ سنسکریت مترادف با واژۀ هندواروپایی سون به معنی دارای تخمه و نطفۀ رشد و بقای نسل است.
اتیمولوژی محتمل عنبرنسارا
اتیمولوژی محتمل عنبرنسارا (پشکل الاغ) که برای آن خاصیت دارویی و پاک کنندگی و زدایندگی قائل بوده اند:
اَن-بَر (محصول اَن)
نیژ-آره (پاک کننده). نیژ (زدودن و پاک کردن. ص817 فرهنگ واژه های اوستای احسان بهرامی)
برای واژۀ به ظاهر عامیانۀ فارسی اَن، ریشۀ سنسکریتی روشنی وجود دارد:
हान adj. hAna gone or departed, हान n. hAna giving up, हान n. hAna relinquishing.
سومت بختیاری و تَزّک آذری که به عنبرنسارا گفته
میشوند به ترتیب به معنی همراه دارندۀ سودمندی و پاکیزه گرداننده هستند.
معنی مُو، انگور و خرما و رَز
موو/مَو در سنسکریت به معنی مجتمع و خوشه ای است. لابد انگور و خرما (مُو پارسی میانه) به خاطر خوشه ای بودن بدان نامیده شده اند. خود واژۀ انگور هم به صورت انگوره در سنسکریت به معنی خوشه ای است. کلمه سنسکریتی گرامه هم که شباهتی به خرما و خرمن دارد به معنی انبوه و خوشه ای است. رَز در معنی انگور در اوستایی به معنی پیراستن (هرس کردنی) است.
اتیمولوژی واژه های افسار و افسر
نظر به کلمۀ پهلوی پتی سَر (وسیلۀ فرمانبری سر) که به افسار گفته می شده است، خود افسار مرکب از کلمات اوستایی اَپ (چیره شدن و بدست آوردن) و سر بوده است یعنی وسیلۀ کنترل سَرِ مَرکب. استاد پور داود واژۀ افسر را بر گرفته از اَئیپی/ائیبی (روی)-سَر اوستایی دانسته است، یعنی چیزی که بر روی سر گذارند.
معنی واژۀ کُلاه
واژۀ کُلاه (کلاف پهلوی) به صور گولا و گولاکَ در سنسکریت به معنی گرد و کروی می باشد:
गोल m. gola sphere, globe, circle, गोलक m. golaka sphere, ball or globe.
در این رابطه واژۀ فارسی کَلاف (کلاو، کلاب) صورتی از واژۀ سنسکریتی کَلاپه (مجموعه، انبوهه) به نظر می رسد:
कलाप m. kalApa collection
اتیمولوژی کفتار
کفتار (هفتار هرمزگانی) می تواند به معنی جانور درندۀ لاشه رها شده (هاپیته-درَ) باشد:
हापित adj. hApita caused to be left or abandoned
خود واژۀ کَفتار به صورت فارسی کَفت-ار و هیئت اوستایی کَرپ-دَر به ترتیب معنی شکافنده و درندۀ پیکر و جسد معنی می دهد. معنی واژۀ کرکس نیز در رابطه با لاشه (اَس زبانهای ژرمن و اَج سنسکریت) به نظر می رسد:
معنی نام آله و اِرِزیفیه و کرکس
ریشهٔ هندواروپایی نام عقاب را اور/اول- (آره، آله) به معنی پرندهٔ بزرگ آورده اند. لذا احتمالآ ربط دادن ارزیفیه اوستایی با آن سهو است. چون ارزیفیه در اوستا نام کوه کرکس کاشان است [که کیکاوس= خشثریتی از آنجا، در فرار از دیوان= آشوریان از طریق کوه البرز به شهر آمل پناه برده بود]. نام ارزیفیه از سوی دیگر به صورت اِرغی-وَیه یعنی مرغ خوراک متعفن (لاشه) است. خود نام کرکس هم به صورت کَراییکا-آجَ در سنسکریت به معنی مرغ لاشه خور و به صورت کرک-اَس در زبانهای ایرانی به معنی مرغ لاشه است: واژهٔ کرکس در لاتین به معنی لاشه آمده است. احتمال دارد این نام را از ایرانیها گرفته باشند. لابد در روم در باب کرکس واژهٔ مترادف پرنده هم همراه آن ذکر می شده است. جزء اَس در کرکس می تواند نظیر کلمه آس در زبانهای ژرمن به معنی لاشه بر گرفته از کلمۀ اَس (اَش اوستایی) به معنی خوردن و طعمه باشد.
کمیته بین المللی پاسارگاد
