رسد زايش خورشيد

از نگاه دکتر رضا مرادی غیاث آبادی

در گفت و گوی ویژه  با  ایران نامه

http://www.drshahinsepanta.persianblog.com

ايران نامه: آیا شما به عنوان یک باستان ستاره شناس رصد موفقیت آمیزی در نیاسر داشتید؟

دکتر غیاث آبادی: رصد ما در انقلاب زمستانی به عنوان دیدار خورشید موفقیت آمیز بود . علی رغم ابری بودن هوا هم در بامداد پنج شنبه اول دی ماه و هم در بامداد جمعه دوم دی ماه  ، رصد خوبی داشتیم .

ايران نامه:  آیا سایر چهارتاقی هایی  هم که در ایران هستند، این کارایی را دارند ؟ در ضمن امتیازاتی که چهارتاقی نیاسر نسبت به سایر چهار تاقی ها دارد ، چیست ؟

دکتر غیاث آبادی: در تحقیقاتی که من انجام دادم به این نتیجه رسیدم که چهارتاقی ها باکاربری تقویمی ارتباط دارند. یعنی فاصله بین پایه ها و روزنه های  تشکیل شده در بین پایه ها با محل طلوع خورشید در ایام مختلف سال برابری می کند. یعنی در حقیقت از این بناها برای استخراج تقویم در گذشته یا برای کاری آیینی که به رسیدن خورشید در یکی از مواضع سالیانه ارتباط دارد ، استفاده می کردند. این مواضع سالیانه می تواند اول هر فصل یا میانه هر فصل یا برخی از جشن های ویژه مثل نوروز و مهرگان و سده باشد . اما اهمیت چهارتاقی نیاسر نسبت به بقیه این است که تنها بنای چهارتاقی در ایران است که نسبت به بقیه سالم تر مانده است و به جز این نسبت به بقیه اهمیت دیگری ندارد. متاسفانه بقیه چهارتاقی ها یا از بین رفته اند یا مردم آن ها را تخریب کرده اند و  سنگ آن ها  بنا های دیگری ساخته اند و یا مثل چهارتاقی «چوار  کوبی» در قصر شیرین در بمباران این عرب های جدید از بین رفته اند. حسن دیگری که چهارتاقی نیاسر دارد این است که در محل مناسبی قرار دارد . بقیه چهارتاقی ها در جاهای دور افتاده و بیابان ها و کوه ها قرار دارند . اما چها رتاقی نیاسر در کنار آبادی قرار دارد و امکانات رفاهی در کنار آن هست و برای سفر کردن مناسب است. البته چهارتاقی «بازه هور» هم در میان راه نیشابور و تربت سالم است ولی یک دیوار الحاقی در شرق آن ساخته شده که مانع تابیدن نور خورشید به داخل چهارتاقی می شود . اگر میراث فرهنگی خراسان این دیوار را بردارد از آن چهار تاقی هم می توان چنین استفاده ای کرد.

ايران نامه:  آیا چهارتاقی نیاسر در کار سنجش خطا هم دارد؟ 

دکتر غیاث آبادی: هیچ چهار تاقی ممکن نیست به صورتی ساخته شود که اصلا خطا نداشته باشد. مهم این است که ما این خطا را تا چه حد کم کنیم. اگر با ساعت مقایسه کنیم ، ساعت هایی که ما در خانه داریم یا به دست می کنیم همگی خطا دارند اما نمونه هایی هست که خطای کمی دارند .چهار تاقی نیاسر میزان خطایش آن قدری است که قابل چشم پوشی است. یعنی به چند روز نمی رسد . در نمونه هایی که در آمریکای لاتین یا انگلستان وجود دارد خطا به یک تا دو هفته هم می رسد و نمونه هایی هست که 13 فروردین در جای اول فروردین قرار می گیرد. به همین دلیل دقت چهارتاقی نیاسر در بین چهارتاقی ها بسیار بالاست و البته در بازسازی ها آسیب هایی هم دیده است . اکنون به خاطر صفه سنگی جدیدی که در کف چهارتاقی ساخته اند قسمت هایی از شاخص آفتابی در زیر آن دفن شده است و اگر  آن ها  بیرون بیایند و از کف اصلی بنا خورشید را ببینیم آن وقت بیش از این ها به دقت چهارتاقی پی خواهیم برد. در مورد کاربردهای دیگر این چهار تاقی ها هم من احتمال می دهم که چهار تاقی ها  با آیین زروان  ارتباط داشته باشند . در شاهنامه فردوسی آن جا که از منظره زال  با  موبدان در حضور منوچهر شاه  سخن می گوید ،  اندیشه های زروانی را مطرح می کند و در همان جا هم به نوعی به چهار تاقی ها  اشاره می شود:

دگر شارسان از بر کوهسار 

سرای درنگ است و جای شمار

یعنی به موضوع شمارش زمان اشاره می کند . از طرفی می دانیم  که در آیین زروان زمان را با دو شاخص می سنجیدند. یکی از آن ها حرکات سالیانه خورشیدی و دیگری حرکت باد بود . باد پدیده ای است که زمان در آن متجلی می شود و در چهار تاقی هایی که در میانه کوه ها ساخته  می شوند وزش باد را هم به خوبی می توان احساس کرد. پس احتمال می دهم که چهار تاقی نیاسر هم پرستشگاهی  بوده که به آیین زروان ارتباط داشته. اما برای این احتمال دلیل قوی نداریم ، مگر این که در آینده دلایلی برای آن فراهم شود و یا این که دلایلی در رد آن پیدا کنیم.

ايران نامه: در مورد قدمت آن هم اگر ممکن است توضیح بفرمایید.

دکتر غیاث آبادی: در ایران در میان پادشاهان یا افراد دیگر کسانی هستند که که مردم به دلایلی همه چیز را به آن ها نسبت می دهند ؛  مثل  شاه عباس ، اردشیر،  انوشیروان،  سلیمان،  داراب، اسکندر  و  جمشید . مردم قدیمی نیاسر می گویند این جا چهارتاقی ای هست که اردشیر بابکان ساخته و  این واژه آتشکده در سال های  اخیر به واسطه حضور گردشگران  بر سر زبان ها افتاده است. مطالعه بنا نشان می دهد که این احتمال هست که این بنا متعلق به اوایل دوره ساسانی و اردشیر بابکان باشد ولی شیب تاق هایی که دارد همانند چهارتاقی «بازه هور» است و از ویژگی های معماری عصر اشکانی است . من نیز مثل بسیاری از پژوهشگران معتقدم که از بناهای عصر اشکانی است.

ايران نامه: آیا از این چهار تاقی به عنوان آتشگاه هم استفاده می شده است؟

دکتر غیاث آبادی: برای نخستین بار در کتاب « قم نامه» گفته شده که در نیاسر آتشکده ای وجود دارد که ساخته شده دست اردشیر بابکان است . اما بعد ها شیندلر که از معماران گروه باستان شناسی رومان گیرشمن فرانسوی بود ، این نکته را به نقل از قم نامه بیان می کند.آندره گدار گفته های شیندلر را برای اولین بار در کتاب « آثار ایران » منتشر می کند و در همان جا به این نکته اشاره می کند که به نظر او این بنا به هیچ وجه آتشکده نیست. اما ممکن است در نیاسر آتشکده ای وجود داشته و  با  توجه به بررسی هایی که اخیرا  شده احتمال زیادی داده می شود که در محل کوشک یا کاخ تالار امروز آتشکده ای  وجود داشته  و  بعد در دوران صفویه آتشکده تخریب می شود و بنای فعلی جای آن ساخته می شود.البته این نظریه هنوز تایید نشده و گروهی از محققان که آن جا کار کرده اند به این نتیجه رسیده اند چون در پایه های زیرین بنا  اثراتی از لایه های معماری دوره ساسانی را پیدا کرده اند. اما این بنا ارتباطی با چهار تاقی ندارد. در چهارتاقی نیاسر و سایر چهارتاقی های ایران اثری از آتشکده، آتش، آتشدان و یا خاکستر پیدا نشده است و کسانی که با آثار باستانی آشنایی دارند تایید می کنند که در چهار تاقی ها که هیچ گونه در و دیواری برای محافظت آتش از  باد  و  بوران ندارد، اصلا امکان آن نیست که بتوان آتش روشن کرد. خصوصا این که اکثر این چهار تاقی ها در ارتفاعات  و بالای کوه است و امکان روشن کردن آتش نیست.از سوی دیگر آتش در آنجا  بی حرمت  می شود و  می دانیم که آتش در نزد ایرانیان آنچنان گرامی بوده که در جاهای حفاظت شده و محصور نگهداری می شده  و  هر کسی اجازه وارد شدن به اتاق آتش را ندارد ، چه رسد به این که فرد یا جانوری بتواند به راحتی وارد آن شود.

ايران نامه: آیا نتیجه تحقیقات خود را در مورد چهارتاقی ها به ویژه چهارتاقی نیاسر برای علاقه مندان منتشر نموده اید؟

دکتر غیاث آبادی: بله . کتاب  « گاه شماری در  چهارتاقی های ایران  »  در سال 1380 منتشر شد و  ویرایش دوم آن با  افزوده هایی در مورد بناهای تقویمی  در کتابی به نام « بناهای تقویمی  و  نجومی ایران » منتشر شده است.

ايران نامه:  از شرکت شما در این گفت و گو سپاس گذارم. امیدوارم موفق  و  شاد و  پیروز باشید.

پيوند به اعلام خطر براي چارتاقي نياسر كاشان