برگرفته از سايت مرکز اطلاع رسانی عمران
بند«مادآباد» و مهندسى سدسازى در ايران باستان
دكتر محمدجعفرملك
زاده
دبير كميسيون عالى مشاوره اى سدسازى
و مشاور گنجينه آب شركت آب منطقه اى فارس
بند تاريخى و زيباى
مادآباد روى رودخانه سيوند بنا شده است. اين بند چه از نظر معمارى و چه از ديدگاه
مهندسى سدسازى در ميان بندهاى باستانى ايران منحصر به فرد ويكى از زيباترين بندهاى
باستانى جهان است. از سى سال پيش كه آب كشاورزى زمين هاى مرودشت از سد بزرگ داريوش
و از طريق شبكه آبيارى نوين تأمين شد، ديگر كسى به وجود بند مادآباد نيازى احساس
نكرد وبند به حال خود رها شد. در نتيجه اين بناى عظيم سال به سال بيشتر و بيشتر رو
به ويرانى گذاشت. انديشيدن درباره نكات ظريف معمارى و فنون مهندسى يگانه و بى همتاى
اين بند و مشاهده رها شدن آن به اين آسانى حسرت انگيز است. اين بند و آسياب هاى آن
از جمله بناهاى مهم آبى باستانى كشور است و در صورتى كه مرمت و بازسازى شود تبديل
به يكى از نقاط ديدنى و گردشگرى فارس خواهد شد.
بند مادآباد در وضعيت كنونى باز هم آبادترين و بزرگ ترين بند در ميان بندهاى
باستانى رودخانه سيوند است و بازسازى آن نياز به مطالعه و هزينه كمترى دارد.
موقعيت بند باستانى ماد آباد
ساختمان باشكوه بند باستانى مادآباد روى رودخانه سيوند و در فاصله يك كيلومترى از
روستاى مادآباد در دشت مرودشت در استان فارس واقع شده است. بند مادآباد به فاصله
كمى از جاده شيراز - اصفهان قرار گرفته و از شهر مرودشت ۶ كيلومتر و از تخت جمشيد
۱۰ كيلومتر و از شهر شيراز ۴۰ كيلومتر فاصله دارد. مختصات جغرافيايى بندمادآباد در
سامانه «يو.تى.ام» به شرح:
متر۶۷۱۸۷۰=x
و متر۳۰۳۱۰۷۶۸=y
و متر۱۶۰۰=z
و در منطقه ۳۹ است.
اهميت تاريخى رودخانه سيوند
رودخانه سيوند در مسير خود از شهر پاسارگاد،
پايتخت كوروش بزرگ،
و شهر استخر،
كلان شهر دوران هخامنشى و ساسانى،
و تخت جمشيد - كه احتمالاً مكانى مانند سازمان ملل امروز بوده است - مى گذرد تا به
رود بزرگ كر مى پيوندد. اين رودخانه در همه مسير خود از جلگه هايى مى گذرد كه از
مراكز تمدن و فرمانروايى ايران باستان بوده است و هم اكنون آثار با عظمت پاسارگاد،
گور كوروش، كاخ كوروش ، تخت سليمان ، تخت گوهر، نقش رجب، شهر استخر، نقش رستم، تخت
طاووس و كاخ هاى تخت جمشيد همه در نزديكى اين رودخانه قرار دارد. پس طبيعى است كه
سازه هاى آبى مهمى مانند سد، بند و پل بر روى اين رودخانه احداث شده باشد.اين آثار،
برخى با جريان سيلاب هاى چند هزار ساله از ميان رفته، برخى با تغيير مسير رودخانه
در زير خاك و آبرفت مدفون شده و پاره اى سرسختانه مقاومت كرده و هنوز پابرجاست.
تاريخ بناى بند باستانى مادآباد
بندمادآباد در منطقه اى قرار دارد كه در تاريخ از آن به نام شهر استخر ياد مى شود.
شهر استخر از بزرگترين و آبادترين شهرهاى جهان در دوران هخامنشى، ساسانى و سدهاى
نخستين اسلامى بوده است. در آغاز شكوفايى شهر استخر، بر روى رودخانه سيوند ده ها
بند بزرگ و كوچك احداث شده است و هم اكنون ويرانه هاى شمارى از اين بندها كه متعلق
به دوران هخامنشيان و پس از آن است همچنان پابرجاست. بنابراين بسيار محتمل است كه
بناى اوليه بند مادآباد مربوط به دوران هخامنشيان باشد. اما آخرين بار كه اين بند
تعميرات اساسى شده و پيرمردان روستاى مادآباد درباره آن شنيده اند يك قرن پيش بوده
است.
مشخصات معمارى بند مادآباد
به دليل موقعيت طبيعى محل بند كه دشتى هموار و بدون عارضه زمين شناسى است، طراح بند
آزادى عمل فراوانى داشته است. درنتيجه بند را نسبت به محور رودخانه تقريباً قرينه
ساخته و اين به زيبايى بند افزوده است. بند داراى دو بخش سرريز و غير سرريز است.
بخش غيرسرريز در دو طرف بند ومتصل به دو كرانه رودخانه است و بخش سرريز آن در ميان
بند است. سرريز از نوع كوهانى و مجهز به دريچه وداراى حوضچه آرامش است. بند مادآباد
در دو يال خود و در درون بخش هاى غيرسرريز دو آسياب مستقل از هم دارد. هر آسياب
تنوره اى در ديواره بالادست بند دارد كه آب را از درياچه پشت بند و از طريق يك مجرا
به چرخ آسياب مى رساند. نقبى ديگر در تنه بند، آبى را كه به پره هاى چرخ آسياب
خورده و نيروى خود را از دست داده در حوضچه آرامش تخليه مى كند. در هر يك از دويال
بند برج هايى وجود داشته كه احتمالاً براى ديدبانى بوده است.
ويژگى هاى مهندسى بند مادآباد
بررسى اجزاى مختلف بند مادآباد نشان مى دهد كه طراحان آن از دانش هيدروليك و چگونگى
رفتار آب و نيز مسأله پايدارى سازه هاى آبى آگاهى كامل داشته اند و مصالح مورد نياز
چنين سازه هايى را خوب مى شناخته و فناورى توليد آن را به درستى مى دانسته اند. بند
مادآباد از سنگ و آژند ساروج ساخته شده وكيفيت اين دو مصالح در حدى است كه بند ده
ها سال در برابر سيلاب هاى زمستانه رودخانه توانسته مقاومت كند. طاق هاى آسياب هاى
دو لايه است، لايه زيرين از آجر و آژند گچ و در نهايت زيبايى است و لايه رويين كه
براى حفاظت لايه زيرين ساخته شده از سنگ و ساروج است.
روى تاج سرريز ستون هايى از سنگ براى نگهدارى دريچه هاى تخته اى هشت گانه ساخته شده
است. به كاربردن دريچه روى سرريز كه امروزه درسدهاى بزرگ مخزنى جهان متداول شده
براى كاهش طول سرريز يا ارتفاع سد ودر نتيجه به نفع اقتصاد طرح است.
اين ابتكار چه بسا كه نخستين بار در جهان در همين بند به كار گرفته شده باشد. به
اين ترتيب در زمستان كه نيازى به آبگيرى نيست دريچه را باز مى كنند تا سيلاب به
راحتى بگذرد و پس زدگى آب زياد نباشد. اجراى بند مادآباد به گونه اى صورت گرفته كه
درصورت وقوع سيلاب هاى سنگين و غرقاب شدن كل بند، آسياب هاى زيادى به آن وارد نشود.
درميان بندهاى باستانى ايران، بندمادآباد تنها بندى است كه سطح سرسره سرريز آن كوژ
ساخته شده و اين موضوعى است كه دانش هيدروليك نوين بدان دست يافته است.بنابراين بند
مادآباد اثرى است كه از نظر معمارى ومهندسى سدسازى و استفاده از انرژى آب در ايران
باستان يگانه است و شايسته حفظ واحيا و مستندسازى و معرفى به جهان است.